“Şəhər və itlər”, “Məbəddə söhbət”, “Ögey ananın tərifli sözləri”, “Yaramaz qızın sərgüzəştləri” və s. romanların müəllifi olan məşhur Peru yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı Mario Varqas Lyosa Moskvaya təşrif buyurub. Lyosa həm də kolumbiyalı yazıçı Qabriel Qarsia Markesin dostu kimi tanınır. Amma sonralar siyasi baxışlarının üst-üstə düşməməsi səbəbindən araları dəyib. Yazıçı Rusiya mətbuatıyla hər hansı kontaktdan imtina etsə də, hər halda, “İzvestiya”nın şərhçisi Natalya Koçetkovayla müsahibəyə razılıq verdi.

İzvestiya: 1960-cı illərdə bizdə belə bir ifadə yaranmışdı: “Rusiyada şair şairlikdən daha böyük anlayışdı”. Bəziləri bu sözə hələ də inanır. Elə siz də hesab edirsiniz ki, yazıçı ictimai həyatla həmişə sıx təmasda olmalıdır. Hətta 1990-cı ildə Peru prezidentliyinə namizədliyinizi də irəli sürdünüz. Ədibin siyasi debatlarda iştirakını bu gün də vacib hesab eləyirsiniz?
Mario Varqas Lyosa: (gülür) Hər halda, mən peşəkar siyasətçi yox, hər şeydən öncə yazıçıyam. Amma hesab eləyirəm ki, ictimai diskussiyalara qatılmaq yazıçının mənəvi borcudur, xüsusən də hər şeyin istənilən kimi olmadığı ölkələrdə. Belə ölkələr isə (qımışır) dünyada çoxdur. Elə bilirəm, yazıçı siyasi və ictimai həyatda iştirak etməklə, öz fikirlərini bildirməklə, tənqidə gələn nəsnələri tənqid etməklə müəyyən mənada özünə bəraət qazandırmış olur. İkincisi, əgər siz siyasətin dilinə diqqət yetirsəz, görəcəksiz ki, çeynənmiş sözlər yığnağından ibarətdir. Bu dilin təzə-tərliyini və orijinallığını saxlamaq vacib şərtdi. Bu məsələdə yazıçılar köməyə gələ bilərlər.
Amma təkrar eləyirəm, mən siyasətçi deyiləm. Mənim Perunun siyasi həyatında iştirakım müstəsnalıq təşkil edirdi. Bu, ölkədə demokratiyanın əzablı dövrləri idi. Elə bu da məni siyasətə gətirdi – demokratiyaya dayaq olmaq üçün. Bununla bərabər, özümü sırf yazıçı hesab eləyirəm.

İ: Onda sualı belə qoyaq: siyasətə qatılan yazıçı necə olur?

Lyosa: Bu, yazıçının özündən asılıdır. Bəziləri ədəbi yaradıcılıqla siyasi həyatdakı iştirakını çox uğurla tənzimləyir, bəziləri də çalışır ki, publika qarşısında nadir hallarda görünsün. Onlar da hörmətə layiqdirlər. Amma mənə elə gəlir ki, əksər hallarda, hətta əgər sən siyasətə nifrət etsən belə, hansısa fərqli mənalarda bu sahədə də özünü yoxlamalısan. Məsələn, ideya verməlisən, sülh, müharibə, insan haqları, korrupsiya kimi vacib mövzularla bağlı ictimai debatlarda, ölkənin mədəni həyatında iştirak etməlisən. Yazıçıların öz münasibətlərini bildirməli olduğu xeyli məsələ var. Hesab eləmirəm ki, onlar kitabxanalarda gizlənib tarixi özləri yaratdıqları bəhanəsiylə hər şeydən yayınmalıdırlar.

Doğrudur, siyasi və ictimai həyatla mütəmadi iştirak ədəbiyyat və ümumiyyətlə, sənət adamı üçün müəyyən qədər riskli məsələdir. Ədəbiyyatdan təbliğat vasitəsi kimi istifadə oluna bilər ki, bu da çox təhlükəlidir. Amma digər tərəfdən, mənə elə gəlir, gerçəklikdə baş verənlərdən tamamilə izolə olunmuş ədəbiyyat da boz, səthi ədəbiyyatdır. Böyük ədəbiyyatlar həmişə cəmiyyətdə olanlar, onun əsas problemləri, insanların gözləntiləri barədə şəhadət verir. Bu mənada, mənə elə gəlir, ədəbiyyat, ümumiyyətlə, incəsənət yalnız yazıçının təxəyyülünə qapılıb qalmadan, ətraf aləmlə sıx təmasda olmalıdı.

İ: Yəni, siz hesab eləyirsiniz ki, ədəbi əsər ətrafda nəyisə dəyişə bilər?

Lyosa: Bəli. Fikrimcə, ədəbiyyatın real həyata böyük təsiri var. Problem yalnız bizim bü təsirin miqyasını heç cür ölçə bilməməyimizdədi. Məsələn, biz deyə bilmərik ki, “Hərb və sülh” kimi bir roman insanlarda hansı effekti yaratdı. Bunu görmək, əllə yoxlamaq mümkün deyil. Amma şəxsən özüm qəti əminəm ki, insanlar və dünya haqqında təsəvvürlərimin təkmilləşməsinə səbəb məhz bu kitabı oxumağım olub. Ədəbiyyat səni hər şeyə qarşı daha həssas eləyir – əzabdan xoşbəxtliyə qədər. Bu mənada, əminəm ki, ədəbiyyatın həyata çox güclü təsiri var.

İstənilən totalitar rejimlərdə həmişə ədəbiyyatı nəzarətdə saxlamağa çalışırlar, ona etibar eləmirlər. Çünki burada hakimiyyətə qarşı tənqidi fikirlər ola bilər. Bu, bir həqiqətdi – özü də təkcə siyasi yox, daha geniş anlamda. Sanballı sənət əsərləri insanları dəyişir və diktatorlar üçün hakimiyyəti təbliğat vasitələriylə idarə etmək çətinləşir. Bu mənada, mədəniyyət və incəsənət azadlığa böyük dəstəkdi.

İ. Sizin ilk romanınız olan “Şəhər və itlər”i ictimaiyyət qarşısında yandırmışdılar. Bu əsərdə valideynlərin öz yeniyetmə övladlarını hərbi məktəbə qoymalarından bəhs olunurdu. Bu xülyayla ki, bəs onlar orada “əsl kişilik məktəbi” keçəcəklər. Sizin bu əsərinizin o vaxtkı Peruya hansı təsiri olduğunu deyə bilərsinizmi?

Lyosa. Bu təsirin necə olduğunu mən haradan bilim? Ən azı kitabı yandırdılar, dəqiq olanı budur (gülür). Mənə elə gəlir, hər halda, kitab öz məqsədinə çatdı. Əksər oxucular demokratik cəmiyyət barədə düşünməyə başladılar. Onda mən hələ cavan idim (gülür). Bu əsər 1960-cı illərin əvvəllərində dərc olunmuşdu.

İ: Siz özünüz də hərbi məktəbdə oxumusunuz. Əsərdə öz şəxsi təcrübənizə əsaslanmışdınız?

Lyosa. Bəli, mən iki il orada oxumuşam və kitab yaşadıqlarımı ehtiva edir. Amma bu, avtobioqrafik əsər deyil.

İ: Rusiyada artıq neçə ildi ki, ordunun müqavilə əsasında formalaşmasıyla bağlı qızğın müzakirələr gedir. Sizin buna münasibətiniz necədi?

Lyosa: Əlbəttə, bu, xeyli yaxşı olar. Əksər ölkələr artıq yavaş-yavaş buna can atır. Axı burada əsas məqsəd hərbi kontingenti ixtisar etməkdən ibarətdi. Dünya, beynəlxalq sazişlər, ümumiyyətlə, hər şey ordunu ixtisar edib, hərbi xərcləri azaldaraq bu vəsaiti təhsilə, səhiyyəyə, mədəniyyətə yönəltməyi nəzərdə tutur. Bilirsiz, bu, bəşəriyyət üçün daha faydalı olardı.

İ: Bəs həyatınızda baş verən hansısa hadisənin sizin ədəbi əsərinizdə inikasını tapdığı nümunə varmı?

Lyosa: Bəli. Məsələn, elə bu yaxınlarda rus dilində işıq üzü görən “Axirət gününün müharibəsi” romanım. Braziliyalı Euklides da Kunyanın kitabı məni heyrətləndirmişdi. Bu, roman deyil, XİX əsrin sonlarının Braziliyasından bəhs edən sosioloji, tarixi araşdırmadı; Braziliyanın şimal-qərbində baş qaldıran məşhur üsyan barədədi. Bu, sirr dolu bir üsyan idi, çünki dini hərəkat tərəfindən təşkil olunmuşdu. O vaxtlar Braziliyada hökm sürən monarxiya çox əmin-amanlıqla devrilib yerində Respublika qurulmuşdu. Həmin regionda isə bu, bir il sonra gerçəkləşdi.

“Konseleyro” ləqəbli bir ruhani kəndliləri Respublikaya qarşı qaldırmışdı. Onlara izah eləyirdi ki, bəs bu, iblisin əliylə görülən işdi, ilahi qanunlara və həqiqi dinə zidd olan bir şeydi. Kəndlilər və yoxsullar ona inanıb Respublikaya qarşı qiyama qalxdılar. Baxmayaraq ki, Respublikanı quranlar çox maarifpərvər və idealist insanlar idi. Və onlar Braziliyanın bu yoxsul insanlarının niyə onlara qarşı qalxdıqlarını anlaya bilmirdilər. Və bunu anlaya bilmədiklərindən belə bir nəzəriyyə düzüb-qoşdular ki, “intellektuallar nəyisə anlaya bilməyəndə nəzəriyyə düzüb qoşurlar” (gülür), bəs həmin qiyamçılar heç də yoxsul adamlar deyil. Guya onlar mülkədarlardı. Bu qiyamı yatırmaq üçün ora ordu yeritdilər. Kəndlilərin üstünə dörd hərbi hissə göndərilmişdi. Respublikaçılar əliyalın kəndlilərin peşəkar ordunu necə yendiklərini də heç cür anlaya bilmirdilər. Dördüncü yürüşdə həmin kitabın müəllifi Euklides da Kunya da iştirak etmişdi. Və özünə sual vermişdi: biz nə eləyirik? Bunlar axı yoxsul insanlardı. Biz, doğrudan da, iblisin ordusuyuq. Və həqiqətdə nələrin baş verdiyini araşdırmağa başlayır. Beləcə, “Sertanlar” adlı kitab ərsəyə gəlir. Bu kitab mənə elə təsir etdi ki, özüm də bu barədə kitab yazmaq istədim. Mən o tarixi oxuyub məhz roman yazmaq qərarına gəldim – amma tək üsyan deyil, həm də nəzəriyyələrdən gözləri tutularaq öz doğma ölkələrində nələrin baş verdiyini anlaya bilməyən həmin o braziliyalı intellektuallar barədə. “Axirət gününün müharibəsi”ni üç ilə yazdım.

İ: “Yaramaz qızın sərgüzəştləri” romanınızın rusiyalı oxucuları əsərin müzakirələri zamanı belə qənaətə gəliblər ki, buradakı məhəbbət sujeti, çox güman, sizin şəxsi təcrübəniz əsasında qurulub. Elədi?

Lyosa: (gülür) Yox, hamısı uydurmadı. Roman həmişə şəxsi yaddaşından, həyatda rast gəldiyin insanlarla təmasdan doğulur. Hibrid kimi bir şeydi və sənin başına gələn hadisələrdən, yaddaşının özündən daha önəmlisi materialı necə işləməkdi. Mən bu kitaba yalnız 1960-cı il Fransası və 1970-ci illər Almaniyası ilə bağlı xatirələrimi daxil etdim. Çünki o ölkələrdə yaşamışam. Amma personajlar təxəyyülümün məhsuludu.

İ: Siz problemlərlə bağlı roman yazanda nə istədiyiniz aydın olur. Bəs “Yaramaz qızın sərgüzəştləri”, “Ögey ananın tərifli sözləri”, “Don Riqobertonun gündəlikləri” kimi kitabları yazanda hansı məsələləri həll edirsiniz?

Lyosa: Bu, “mütləq xoşbəxtlik üçün insan öz həyatını necə qurmalıdı” sualı ətrafında araşdırmadı. Don Riqoberto da məhz buna cəhd etmək istəyir. Görürsünüz ki, o, təsviri sənəti, ədəbiyyatı, müsiqini sevir. Və o, donya Lukretsiya kimi bir qadınla rastlaşır. O, özü üçün şəxsi cənnət yarada bilir. Amma sonda onun nə qazandığını dəqiq yoxlamaq olar: cənnət, yoxsa cəhənnəm (gülür). Çünki bu, həmişə gözlənilməzliklərlə nəticələnir. Belə görünə bilər ki, o özünə mükəmməl həyat tərzi yaradıb, amma nəzarət eləyə bilmədiyi nələrsə yenə var. Və bu, hər şeyi dəyişir. Bütün ideya da bundadı.

İ: Sizin “Ögey ananın tərifli sözləri” əsərinizdəki inçest motivi Markesin “Yüz ilin tənhalığı” romanını yada salır.

Lyosa: Bu, Markesdəki kimi magik realizm deyil. Bu bir həqiqətdi ki, Latın Amerikası ədəbiyyatında fantaziya çox vacibdi. Markes, Borxes, Kortasar… Mənim kitablarım isə uydurmadan daha çox real aləmə söykənir. Amma ola da bilər ki, bəlkə öz mətnlərimlə bağlı məndə yanlış təsəvvür var.

İ: Bir halda ki söhbət Markesdən düşdü, soruşmaq istərdim. Belə bildirilir ki, siz onunla Kuba inqilabı ilə bağlı fikirlərinizin üst-üstə düşməməsi səbəbindən 30 il küsülü qalıbsınız – deyilənlərə görə, hətta Meksikada kinopremyera zamanı dalaşmısınız da – sonra, hər halda, barışmısız. Bu belədi?

Lyosa: Bu barədə sizə heç nə deməyəcəyəm. Əgər gələcəkdə mənim və Markesin bioqrafları olacaqsa, qoy onlara başlarını sındırmaq üçün bir şey qalsın. Odur ki, bu məsələyə nə o şərh verir, nə də mən (qəhqəhə çəkir).

İ: Siz Flober haqqında kitab yazmısınız...

Lyosa: Hə, “Madam Bovari” haqqında.

İ: Sizi Floberlə nə birləşdirir?

Lyosa: Əvvəla, mən onu böyük yazıçı hesab eləyirəm. O, “Madam Bovari” xüsusi qeyd olunmaqla, dahiyanə romanlar yazıb. Amma məsələ heç bunda da deyil. Cavanlığımda o mənə çox böyük köməklik edib. 1951-ci ildə Fransada olanda “Madam Bovari”dən elə təsirlənmişdim ki, Floberin qələmindən çıxan hər şeyi ara vermədən oxumağa girişdim. Və bu, xüsusən də həmin roman üzərində işlədiyi beş il ərzində yazdığı məktublar mənə çox kömək etdi. “Madam Bovari”ni yazmağa başlayanda o, ortabab, təqlidçi yazarlardan biri idi. İlk əsərlərində Flober əsl Flober deyil, mütaliə etdiyi kitabları özününküləşdirən birisiydi. Amma onun ölçüyəgəlməz iddiası vardı. O, böyük yazıçı olmaq istəyirdi. Və özü özünün ən sərt tənqidçisinə çevrildi. Flober hər ifadə üzərində işləyərkən onu dəfələrlə yazıb-pozmalı olurdu. O, dahilik iddiasında idi. Və “Madam Bovari” bunun mümkünlüyünün bariz nümayişidi. Nizam-intizam, yazdıqlarına tənqidi münasibət dünya işığına nəhəng əsərlər çıxara bilər. Dahi gərək anadangəlmə olsun, sonradan bu mərtəbəyə qalxmaq çox çətindi. Flober öz istəklərinin və iradəsinin köməyi ilə özündən böyük yazıçı yaratdı. Onun bu qələbəsi anadan dahi doğulmayanlar üçün böyük örnək ola bilər. Mən də dahi doğulmamışam, amma Floberin nümunəsindən çox şey öyrənmişəm.

İ: Adi siyasi aləmdə də hallanan bir yazıçı kimi iqtisadi böhrandan çıxış yollarını necə görürsünüz?

Lyosa: İndi biz tamam fərqli – sərhədsiz, qlobal dünyada yaşayırıq. Bu, yeni situasiyanın yaranması deməkdi. Məndə belə bir hissiyyat var ki, biz köhnə dünya ilə müqayisədə daha yaxşı yaşayacağıq, hətta 60-70-ci illərlə müqayisədə də. O vaxt atom fəlakəti təhlükəsi var idi. İndi qloballaşma nəticəsində yoxsul ölkələr əvvəlki illərdən xeyli sürətlə inkişaf edə bilərlər. Odur ki, mən bu situasiyaya pessimist yox, daha çox optimistcəsinə baxıram.

İ: Bu böhranı “kapitalizm böhranı” da adlandırırlar.

Lyosa: Kapitalizmdə böhran, yaranışından bu vaxtacan həmişə olub. Amma gəlin ümid edək ki, bu böhran sistemdə olan çatışmazlıqların korrektəsi üçün bizə yardımçı olacaq: məsələn, kapitalizmin əsas problemi olan korrupsiya, maliyyə sistemi üzərində nəzarətin kifayət qədər olmaması məsələsində. Ümumiyyətlə, kapitalizm heç də pis işləməyən bir sistemdi. XİX əsrdə son ümid yeri kimi yaranan digər alternativ, utopik cəmiyyətləri yada salın – sosializm, kommunizm. Onlar işlək deyillər və fəlakətlərlə, totalitar rejimlərlə sonuclanırlar. Əgər biz indiki sistemi açıq eləsək, mətbuat azadlığını təmin etsək, hakimiyyətin ünvanına tənqidi fikirlərə yer, siyasi partiyalara sərbəstlik versək, insan haqlarını qorusaq, bu, müəyyən mənada kapitalizmin qarşısında məhdudiyyətlər qoyaraq onu nizama salacaq. Məncə, alternativ quruluş yalnız pisliyə aparacaq.

(Söhbət yekunlaşandan sonra qəflətən soruşur)

Brodskini indiki Rusiyada oxuyurlar?

İ: Bəs necə, əlbəttə, bu yaxınlarda 70 illik yubileyi qeyd olundu, bu müddətdə kitabları yenidən dərc edildi.

Lyosa: Nə yaxşı. Biz axı dost idik. O, çox xarizmatik şəxsiyyət idi. Əsl rus idi: sentimental, xeyirxah, idealist. İngilis ədəbiyyatının dərin bilicisi idi. İngilis və Amerika şairlərinin şeirlərini əzbərdən deyirdi. Biz onunla ABŞ-da, böyük Britaniyada görüşürdük. Naşirimiz eyni idi. Nə yaxşı ki, onu bu yeni Rusiyada da oxuyurlar.

Tərcümə edən: Yaşar

Redaksiyanın qeydi: Müsahibə 2010-cu ildə alınıb.