İLAHİ HİKMƏT XƏZİNƏSİ
İnsanın kamillik yolu qədim sufilər tərəfindən İlahiyə – Uca Yaradana canatma, Ona qovuşma yolu kimi baxılır. Onlara görə, özündə üç başlıca cəhəti cəmləyən bu sonsuz səyahətin ən ali zirvəsinə çatan yeganə kəs Məhəmməd peyğəmbərdir. “Qanun – mənim dediklərim, Yol – əməllərim, gerçəklik – halımdır” (Məhəmməd peyğəmbər).
Qədim sufilər Məhəmməd peyğəmbəri kamilliyin ən ali zirvəsinə – Peyğəmbər Möhürü dərəcəsinə ucalan yeganə insan hesab etsələr də, ondan sonra digər qanuni peyğəmbərlərin aşkar olunmadığını təsdiq etsələr də, Uca Yaradana aparan Yolun davam etdiriləcəyinə ümid yerinin qaldığını da bildirirlər.
Böyük sufi Əziz əd-din ibn Məhəmməd Nəsəfiyə görə də, bu Yolun nə əvvəli, nə sonu vardır:
“Əgər insan bu dünyada min il də yaşasa və bütün o min ili ömrünü özünüdərkə, zahidliyə, zikrə həsr etsə, o yenə öz biliyi və dərəcəsi müqabilində hər gün, hər dəqiqə nə isə dərk etməyə, anlamağa davam edəcək. O səbəbdən ki, Allahın Biliyinin sonu, sərhədi yoxdur. Odur ki, kamilliyin də son həddinə yetmək başa gələn iş deyil və kamillik əldə etdiyini düşünən kəs bunun nisbi olduğunu dərk etməlidir.
Müqəddəs Qanuna görə isə tam kamillik mövcuddur”.
A. Məsud
Yazının əvvəli burada: http://aydinyol.az/newsview/1332/EZIZ-ED-DIN-IBN-MEHEMMED-NESEFI
http://aydinyol.az/newsview/1332/EZIZ-ED-DIN-IBN-MEHEMMED-NESEFI
II ƏSİL (MƏNBƏ)
Birinci fəsil
Müdriklik yolu ardıcıllarının böyük dünya və
böyük dünyanın yaranması barədə dedikləri
Bil ki, müdriklik ardıcılları da iki mövcudluğun (mədud) varlığını təsdiq edirlər. Onlara görə də, bunun biri – əbədi, digəri – ötəri mövcudluqdu.
Onlar əbədi olanın mahiyyətini əsası etibarı ilə zəruri, ötəri olanın mahiyyətini əsası etibarı ilə mümkün mövcudluq adlandırırlar.
“Mahiyyət” dediyimiz əsasa gəlincə, bunun özü də yalnız iki halda ola bilər: mövcudluğunun qaynağı özündən olan, yaxud mövcudluğunun qaynağı özündən olmayan. Əgər mahiyyətinin mövcudluq qaynağı onun özündədisə, bu, əsası etibarı ilə “zəruri mövcudluq” adlanar. Yox əgər mövcudluğunun qaynağı onun özündən deyilsə, bu, əsası etibarı ilə “mümkün mövcudluq” adlanır.
Əsası etibarı ilə zəruri mövcudluq – dünyanı Yaradan Allahdı.
Əsası etibarı ilə mümkün mövcudluq – Allahın Yaratdığı dünyadı.
Əsası etibarı ilə zəruri mövcudluq şərəfli dəlillərlə sübuta yetirilir. Onun layiqsiz dəlil-sübuta ehtiyacı yoxdu.
Müdriklik ardıcıllarına görə zəruri mövcudluq – əsası etibarı ilə səbəbin özüdü. Şüa Günəşdən, nəticə səbəbdən yarandığı kimi, dünya da onun (səbəbin) əsasından yaradılıb.
Deməli, nə qədər ki Günəş kürəsi mövcuddu, onun parlaqlığı da mövcuddu. Nə qədər ki səbəbin mövcudluğu var, nəticə də mövcuddu.
Bunları biləndən sonra, onu da bil ki, müdriklik ardıcıllarına görə, Uca və Müqəddəs Yaradanın yaratdığı ilk mövcudluq özül olub. İlkin Şüur (əql-e əvvəl) deyilən də həmin o özüldü. Bu (Şüur), sadə özüldü. Bu o deməkdi ki, o (özül), bütöv və vahiddi, bölünməyə, hissələrə parçalanmağa qadir deyil.
Müdriklik yolunun ardıcıllarına görə, bu deyilənlərin mənası “var olandan yalnız vahid bütöv törənər” deməkdi. Deməli, Uca və Müqəddəs Yaradanın Özü həqiqi Vahid (cəm) olduğu səbəbindən, Ondan törənən ilkin özül də vahiddi. İlkin Şüur deyilən də budu.
Həmin bu həqiqi vahid olan İlkin Şüurda, Onun nəzərində səbəbin və vasitəçilik qabiliyyətinin nəticəsi kimi, keyfiyyət və kəmiyyət müxtəliflikləri yaranıb. Ayrı sözlə desək, səbəb və nəticə (məlum) arasında orta hədd yaradılıb ki, bunun nəticəsində İlkin Şüur üç keyfiyyətə malik olub. Bu keyfiyyətlərin hər biri də İlkin Şüurda olan can (ruh), şüur və göy dərəcələrinə aid edilir.
Bu minvalla İlkin Şüurda doqquz şüur, doqquz can (ruh) və doqquz göy dərəcələri yarandı. Bundan sonra Ay Göyünün altında od ünsürü və od təbiəti, hava ünsürü və hava təbiəti, su ünsürü və su təbiəti, kül ünsürü və kül təbiəti yarandı. Mahiyyət etibarı ilə bunlar atalar və analardı. Sonra bu ata və analardan üç övlad yarandı: minerallar, bitkilər və heyvanlar. Bütün bunlardan sonra insan yarandı, o (insan), qeyri-səlis şüuru (əql-e məfhum) İlkin Şüurdan qazandı və müəyyən kamillik əldə etdi.
Sonradan yaradılan hər bir şey isə başlanğıcda mövcud idi.
Beləliklə, dairə qapandı, öz başlanğıcına çatan hərəkət sona yetdi.
Deməli, şüur həm əvvəl (məbdə), həm də axırdı (məəd). Yaranma baxımından o – mənbə, qayıdış baxımından – axırdı.
Dərviş, bil ki, “axır” o deməkdi ki, orda olmusan və yenidən ora qayıdırsan.
Dərviş, bil ki, İlkin Şüur – Qələm[1] Allahın elçisidi.
Bu səbəbdən Yaradılmışların səbəbi və əsası Adəmdi.
O, Allahın keyfiyyətləri və əlamətləri ilə bəzədilib və məhz bu səbəbdən deyilir: “Uca Yaradan insanı öz surətində Yaratdı”.
Müdriklik yolunun ardıcıllarına görə, Uca və Müqəddəs Yaradandan İlkin Şüurdan savayı heç nə yaranmayıb. Qalan bütün yarananlar İlkin Şüurdan yaranıb.
İlkin Şüur – Allahın Yaratdığı dünyadı. Qalan nə varsa, İlkin Şüurun yaratdığı dünyadı.
İlkin Şüur – Uca Yaradanın nəticəsidi. Qalan hər şey İlkin Şüurun nəticəsidi.
İlkin Şüurun müəllimi – Uca Yaradandı. Qalan hər şeyin müəllimi İlkin Şüurdu.
Şüurlar və digər canlar Uca, Müqəddəs Yaradandan zövq (feyz) ala bilməzlər. Bu zövqü Uca, Müqəddəs Yaradandan yalnız İlkin Şüur alacaq və o birilərə, öz yaratdıqlarına ötürəcək.
Hər şüur zövqü özündən üstün şüurdan alacaq və özündən aşağıdakılara ötürəcək. Bu minvalla onların hər biri Uca Tanrıdan Olan Bəxşeyişə sahib olacaq. Onu (bəxşeyişi) birindən alıb, o birilərə ötürəcək. Alacaq və verəcək.
Onu da bil ki, zəruri mövcudluq (Yaradan) yalnız verəndi, O heç nə almaz.
O səbəbdən ki, özündən yuxarıda olanı yoxdu, mahiyyəti etibarı ilə o, duru və müqəddəsdi, bilikli və müdrikdi.
İkinci fəsil
Bil ki, İlkin Şüur vahid özüldü. Lakin bu özül kəmiyyət və keyfiyyət baxımından müxtəlif adlarla adlandırılır.
Onu (İlkin Şüuru) hər şeyi anlayan qüvvə kimi görənlər o səbəbdən “şüur” adlandırarlar ki, O, istədiyinə nail olandı.
Onu diri olan və dirildən qüvvə görənlər o səbəbdən “ruh” adlandırarlar ki, o diri olan və dirildəndi.
Onu aşkar edən qüvvə görənlər o səbəbdən “şüa” adlandırarlar ki, o görən və göstərəndi.
Onu qəlb duyğularının rəssamı görənlər isə “Qələm” aldandırdılar.
Onu bəşəriyyətin bilgi səbəbi görənlər Cəbrayıl adlandırdılar.
Onu bəşəriyyətin qidası görənlər Mikayıl aldandırdılar.
Onu bəşəriyyətin yaranma səbəbi görənlər İsrafil aldandırdılar.
Onu hər şeyin mahiyyətini bilən, bilib həyata keçirən görənlər isə Əzrayıl adlandırdılar.
Kimsə bu özülü “Allahın Evi”, “Əbədi Məkan”, “Müqəddəs Yuva”, “Əzəli Yuva”, “Uzaq Məscid”, “Adəm”, “Mələklər şahlığı”, “Mötəbər Taxt” adlandırarsa da, səhv eləməz.
Sözü uzatmayaq ki, məqsədimizdən yayınmayaq.
Bunu da bil ki, Ali Dünyadan olan şüurlar, ruhlar nəcib və incə, bilikli və safqəlbli olarlar.
Onların hər biri İlkin Şüura, öz pillə dərəcəsi üzrə yüksəkdə olduqca, daha yaxın olar; bir o qədər də nəcib və incə olar, bir o qədər də bilikli və saf olar.
Göylər də belədi. Onların ən ucası – Göylər Göyünə yaxın olanı ən nəcibi və incəsidi; qürub çağı Özəyə yaxın olanlar nəcib və incə olantək.
[1] Qələm – burda qamış qələm (orta əsrlərdə Şərqdə yazı aləti); Quranın yazıldığı qələm. İlkin intellektin (əql-e əvvəl), yaradıcı intellektin (əql-e fəal), kitab mənbəyinin (üml-əl kitab) təcəssümü