Yazıçı Afaq Məsudun ötən il Moskvanın “Xudojestvennaya literatura” nəşriyyatında işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri” kitabı Rusiya ədəbi ictimaiyyəti tərəfindən böyük maraqla qarşılanıb. Kitaba daxil edilən əsərlər – “Azadlıq” romanı və hekayələr haqqında Rusiya mətbuatında təhlili yazılar və resenziyalar dərc olunub. Rusiyanın aparıcı mətbu orqanı olan “Literaturnaya qazeta”nın bugünkü sayında yazıçı ilə, onun düşüncə mənzərəsini daha dolğun əks etdirən geniş müsahibə dərc edilib. “Azadlığın mistik sirri” başlığı altında dərc edilmiş müsahibədə “Azadlıq” romanının təhlili ilə yanaşı, Azərbaycan ədəbiyya­tının ümumi mənzərə­si və digər məsələlər barədə yazıçının baxışları təqdim olunub.

– Afaq xanım, müəllifi olduğunuz “Seçilmiş əsərlər” (“Azadlıq” romanı və hekayələr) kitabında bu və ya digər dərəcədə təhtəlşüurla bağlı mövzulara toxu­nu­lur. Sizcə, təhtəlşüur və azadlıq məsələləri bir-biriylə nə dərəcədə əlaqəlidir? Yəni insan öz təhtəlşüurunda belə, azad olmaya bilərmi? Ümumiyyət­lə, azad olmaq mümkündürmü?

– Düşünürəm, bu, insanın əzəli yaradılışı ilə bağlı sonsuz araşdırmalara ehtiyacı olan əbədi mövzulardan biri – ən sirlisi və müəmmalısıdır. Quranda Uca Tanrının insana belə bir ünvanlanması var: “Mən səni azad yaratdım…” Bu kəlam sözsüz ki, ilkin yaradılmış insana – Adəm və Həvvaya ünvanlanıb. Lakin insanlıq tarixi, hadisələr, sənədlər və faktlar, eləcə də reallıq və həyat göstərir ki, həmin bu azad yaradılmış insan əsrlər boyu heç cür azad ola bilməyib və bilmir. Düşünürəm, bunun ilkin səbəbi bütün dini və səmavi kitablarda təsvir olunan həmin o taleyüklü məqam – İnsanın öz tamahının bəlasına düşməsi və Cənnətdən qovulmasıdır. Qalan digər bəlalar, eləcə də uğrunda min illərlə mübarizə aparılsa da, heç cür əldə olunmayan azadlıq problemi, düşünürəm, buradan başlayır. Tamah, onun usanmaz iştahıyla maddiyyatın ən alçaq qatlarına sürüklənən insan, ona özü və dünya haqqında təlqin olunan qurama təsəvvürlər, yanlış arzular, bu bitib-tükənməz, çox vaxt lüzumsuz arzu-istəklər burulğanıyla ömrün sonuna doğru üst-üstə qalanan səhvlər və günahlar, qalın-qalın hesabat dəftərçələri və sair və ilaxır.

Nə qədər qəribə də olsa, qərinələr, əsrlər ötsə də, sivil insan ruhi yaddaşı, təhtəlşüuru etibarı ilə həmin Cənnətdən qovulmuş insandır. Onun real həyatda iştirakını, düşüncə və hərəkətlərini şərtləndirən, qarşılaşdığı ədalətsizliklər və anlaşıl­mazlıqlar ilğımında axtardığı və heç cür əldə edə bilmədiyi “azadlıq haqqı”nın tarixçəsi, məncə budur. Görünən də budur ki, tarix boyu Yer üzünün bütün millətləri və xalqları demokratik dəyərlər, azad cəmiyyət, işıqlı azadlıq idealları uğrunda mübarizə aparsalar da, bunu insan həyatının ən ali dəyəri, İnsanlıq Haqqı hesab etsələr də, son nəticədə heç nə hasil olunmayıb. Nə toplum halında, nə fərdi şəkildə. Yəni bu, min illərlə belə olub, düşünürəm, belə də olacaq. Və bu məsələyə daha dərindən yanaşanda izaholunmaz, mistik bir həqiqətin astanasına çatmış olursan. Belə ki, həmin bu azadlığın nə demək olduğunun, Kainatı, onun sərhədlərini təsəvvürə gətirmək qədər yasaq, mümkünsüz bir mətləb olduğunun acı həqiqətini anlayırsan. Düşünürəm, bu, ilahi bir maneə, ali hökmdür. Əgər insan, hər şey bir yana qalsın, ölümlüdürsə, qocalığa, xəstəliyə məhkumdursa, haqqında, demək olar, heç nə bilmədiyi bədəninin halından, daxili orqanlarının, əzalarının vəziyyətindən, havanın temperaturundan və sairdən asılıdırsa, hansı azadlıqdan danışmaq olar? Və bunu da nəzərə alsaq ki, Kainatın özü belə azad deyil, bütün ulduzlar, Günəş sistemləri, qalaktikalar və planetlər hansısa qəbul olunmuş, düşünülmüş, vahid sistem üzrə hərəkətlənməyə davam etməkdədirsə, bütün bu möhtəşəmliyin miqyasında toz nisbətində belə olmayan insanın axtardığı nədir?

– “Azadlıq” romanı Azərbaycan tarixində baş vermiş hadisələrə Sizin baxışınızı əks etdirir? Yoxsa sizi yuxugörmənin müəmması maraqlandırır? Əsər insanın, həmin bu sirli, izaholunmaz yuxu aləmi qarşısında acizliyi məsələsində hər hansı sosial status, yaxud ictimai mövqedən asılı olmayaraq, bərabər olduğu­nu parlaq şəkildə nümayiş etdirir.

– “Azadlıq” tarixi-psixoloji roman kimi qəbul olunur. Onu belə də səciyyələndirmək olar. 80-ci illərin ortalarında Azərbaycanda baş verən siyasi-ictimai hadisələr, öz müstəqilliyi uğrunda ayağa qalxan xalq kütlələri, “Azadlıq” meydanında baş verənlər, savadsızlığı və təcrübəsizliyi ucbatından ölkəni uçuruma sürükləyən oyuncaq hökumət, qurama dövlət təmsilçilərinin xalqın gözü qarşısında sərgilədiyi tragikomik macəralar və sair və ilaxır.

Roman insan azadlığı, siyasi-ictimai, sosial azadlıqlar problemi, meydan hərəkatı və sair baxımından bu gün dünyanın bir çox ölkələrində baş verən hadisələrlə səsləşməyə davam edir və hər ölkədə maraqla qarşılanır. Bu, əsərin birinci, yəni üst qatıdır. Lakin əsərin digər qatları da var. Bayaq haqqında danışdığımız həmin azadlıqsızlıq, insanın nəinki real həyatda, hətta heç kimin müdaxilə edə bilmədiyi tənha yatağında, bu yataqda yatıb gördüyü yuxularında belə azad olmaması, insanın öz iradəsindən asılı olmadan, sirli yuxu ərazilərində, təhtəlşüurunun gizli labirintlərində baş verən hadisə və situasiyaların iştirakçısına çevrilməsi və sair, ictimai həyatda, gerçəklikdə axtarılan bu problemin kökünün daha dərində olduğunu bildirir.

 Qəribədir ki, bu mövzu, yəni insanın azadsızlığı, eləcə də yuxu və təhtəlşüur xətti mənim, demək olar, bütün əsərlərimdən bu, ya digər mənada keçir. Ən erkən hekayələrimdə belə. “Azadlıq”da bu mövzu daha fundamental şəkildə – bütöv tarixi mərhələnin fonunda araşdırılır. Bu, düşünülmüş şəkildə qurulmayıb, əsər özü belə alınıb. Ötən əsrin 80-ci illərində şahidi olduğum məlum siyasi hadisələr, məni hər zaman narahat edən yuxu əraziləri bu əsərdə, necəsə öz-özünə, mistik bir uyarlıqla uzlaşıb və düşünürəm, romana uğur gətirən başlıca səbəb məhz budur. Meydanlara “Azadlıq!” şüarıyla axışsalar da, əslində, bunun nə olduğunu bilməyən insan kütlələri, insan mövcudluğu ilə bağlı elmi araşdırmalarıyla, özü də bilmədən, hansısa toxunulmaz, yasaq ərazilərə daxil olan və oradaca qətlə yetirilən Akdemik, öz təhtəlşüurunda azmış General, bu adamları sirli yuxu burulğanlarından xilas etməyə çalışan, lakin özü də oralara sovrulan psixiatr Veyisov... Bu, həmin o ərazilərdir ki, heç bir siyasi, yaxud sosial status, iyerarxik dərəcə, nüfuz və sair tanımır. Orada hamı bərabərdir.

– Sovet dövrü ilə müqayisədə müasir Azərbaycan ədəbiyyatının vəziyyətini necə qiymətləndirirsiniz?

– Bu gün Azərbaycanda güclü ədəbiyyat yaranır. Bu, özünü daha çox orta nəsil təmsilçilərinin, eləcə də gənc yazıçıların yaradıcılığında büruzə verir. Azərbaycan ədəbiyyatı üzü qədimdən bəri dünya fikir xəzinəsinə istər keyfiyyət, istərsə də kəmiyyət baxımından misilsiz Bədii Söz dəfinəsi bəxş edib. Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimidən başlayan nurlu yol bu gün də davam edir. Sözsüz ki, sovet ideologiyası digər keçmiş MDB xalqları ədəbiyyatlarına olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatına da təsirsiz ötüşməyib. Bir çox istedadlı qələm adamı tərəfindən xeyli sayda saxta ideoloji əsərlər yaradılıb. Lakin həmin dövrlər heç bir rejimə baş əyməyən ciddi ədəbiyyat da yaranıb. Məmməd Səid Ordubadi, Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid, Əliağa Vahid, Mikayıl Müşfiq, Mir Cəlal, Ənvər Məmməd­xan­lı, Məmməd Araz, Musa Yaqub, İsa Hüseynov, Sabir Əhmədov kimi şair və yazıçılar bütün rejimlərin fövqündə misilsiz əsərlər yazıb-yaradıblar. Bu proses bu gün də davam etməkdədir və mənzərə onu göstərir ki, bu torpağın Söz Toxumu bəhrəlidir və O, dünyaya çoxlu sayda qidalı barlar verəcək.

 – Siz Markes, Vulf, Kortasar, Borxes kimi yazıçıların əsərlərini tərcümə etmisiniz. Hansı əsəri tərcümə edərkən daha böyük çətinliklərlə üzləşmisiniz və niyə?

– Mənim üçün ən çətini Markesin “Patriarxın payızı” olub. Bu əsər, yəqin ki, oxumusunuz, dolama-dolaşıq, fantasmaqorik təsvirlərin, hadisə və situasiyaların, duy­ğu və fikirlərin bəzən bir, bəzən iki səhifəyə sığan cümləyə yerləşdirildiyi, təhkiyə və dil baxımından hədsiz ağır və qəliz bir əsərdir və təbii ki, tərcümə də kifayət qədər çətinliklər yaradır. İlk baxışda, heç bir məntiqə, ənənəvi dünyagörümünə dayaqlanma­yan spontan fikir və duyğu axını, keçmişlə reallıq arasında sərhədlərin itirilməsi və sair tərcüməni, nəinki mətnin, yazıçının səhifədən-səhifəyə gözlənilməz qəfilliklə dəyişilən halının mümkün dəqiqliklə ifadəsi baxımından da çətinləşdirir. Tərcümə zamanı bəzən məndə belə bir təəssürat yaranırdı ki, Markes bütün bu mürəkkəbliyi, fikir və təsvir dolaşıqlığını düşünülmüş halda özü qurub. Oxucunu virtuoz ustalığıyla, söz və fikir naxışlarıyla toxuduğu toruna salıb başını gicəlləndirmək, dünyanın gözlə görünən bu yeknəsəq sosium yox, insan şüurunun dərk etmək, hər hansı məntiq donu geyindirmək iqtidarında olmadığı, sirlər və şifrələr dolu dərkedilməz, mistik aləm olduğunu anlat­maq məqsədi ilə edib.

– Baxışlarınızın formalaşmasında kimin təsiri daha çox olub? Rus klassiklə­rin­dən hansı sizə daha yaxın və maraqlıdır?

– Elə bilirəm, böyük rus ədəbiyyatının nəinki mənə, bütün dünya yazıçılarına böyük təsiri olub. Qoqolu, Dostoyevskini, Çexovu oxumadan İnsan, onun xisləti haqqında mükəmməl təsəvvür əldə etmək çətin olardı. Onlar müəllimlərdir. İnsan qəlbinin gizlinlərini, iç dünyasını mikroskopik şəkildə, az qala, toxuma səviyyəsində araşdırmağa müvəffəq olmuş bu dahilər dünya fikir xəzinəsinə misilsiz töhfələr veriblər. Lakin bu, yolun sonu deyil. Yəni söhbət ədəbiyyatdan, böyük və şəfqətli ədəbiyyat yolundan gedir. Bu yolun – yəni insan, dünya, mövcudluq sirrinin araşdırılması yolunun sonu, qurtaracağı yoxdur. Sufilər demişkən: “İnsan min il də yaşasa və həmin o min il həqiqəti dərk etməyə çalışsa, buna gücü yetməyəcək”. Əlbəttə, dünya ədəbiyyatı tarixində “fəth olunmuş ərazilər”dən sonra gələnlər də var və hər kəs yol üzrə öz qabiliyyəti və fəhmi müqabilində irəliləyir, insan nəfəsi dəyməyən, fikir qarmağının toxunmadığı yeni əraziləri aşkarlayır. Beləcə, yol sonsuzluğa qədər uzanır. Bu, ciddi ədəbiyyat yoludur və onun sonu, qurtaracağı yoxdur. Bu mənada, “ədəbiyyat­da yeni heç nə yoxdur, bu gün yazılanlar nə vaxtsa yazılanların ayrı şəkildə təkrarıdır” – deyənlər səhv edirlər. İnsan əlinin cizgiləri, qar dənəciklərinin naxışları bir-birini təkrarlamadığı kimi, görüm, duyum və fikir yarılmaları da bir-birini təkrarlamır.

– Çox sağ olun, Afaq xanım, maraqlı müsahibəyə görə təşəkkür edirik.

Müsahibəni hazırladı: Lüdmila Tarasova