Türkcədə sual cümlələri dilimizdəki kimi, əsasən, sual əvəz­liklərinin, sual ədatlarının və sual intonasiyasının köməyi ilə düzəlir. Türkcə şifahi nitqdə və yazılı tərcümədə diqqət et­mək lazımdır ki, xüsusi sual intonasiyası ilə əmələ gələn sual cümlə­ləri müasir türk ədəbi dili üçün xarakterik deyil. Azərbaycan dilində nəqli cümlələrin intonasiyasını dəyişmək, yəni cümlənin sonunda tonu yüksəltməklə (yazıda isə sual işarəsi qoymaqla) sual cümləsi əmələ gətirmək mümkün olduğu halda, türkcədə bu, mümkün ol­mur. Bu məqsədlə türk dilində çox geniş yayılan sual ədatından (mı, mi, mu, mü) istifadə edilir:

    Səlim evdədir. – Səlim evdədir? – Selim evde mi?

    Atam gəldi. – Atam gəldi? – Ba­bam geldi mi?

          Müasir türkcədə sual cümlələri­nin əmələ gəlməsində xüsusi sual intonasiyasının rolu nə qədər az­dırsa, mı, mi, mu, mü sual ədatının rolu bir o qədər çoxdur. Dilimiz­dən fərqli olaraq bu ədatın şifahi və yazılı ədəbi türkcədə işlənmə tezliyi və dairəsi, məna çalarları daha geniş, cümlədə yeri da­ha çevikdir. Müqayisə məqsədilə Səbahəddin Alinin “Xəz paltolu Madonna" povestinin orijinalından gətirdi­yimiz cümlələrə və bunların dili­mizə tərcüməsindən götürülmüş qarşılıqlarına nəzər salmaq kifa­yətdir:

    Hep bankada mısın? – Yenə də bankda işləyirsən?

    Yazı filan yazıyor musun? – Ya­zıdan-zaddan yazırsan?

    Bir faydası oluyor mu? – Bir fay­dası olur?

    Raif Efendi sizsiniz, değil mi? – Raif əfəndi sizsiniz?

    Kalabalık mısınız? – Çoxsunuz?

Misalların sayını artırmaq olar. Lakin sadəcə bunu qeyd etməklə kifayətlənək ki, əsərin türkcəsindəki mı, mi, mu, mü ədatlı 100-dən artıq sual cümləsinin bir neçəsi istisna edilməklə hamısı dilimizə sual intonasiyası vasitəsilə tərcü­mə edilib.

Əlbəttə, müasir türkcədə xüsusi sual intonasiyası ilə düzələn sual cümlələri də var, lakin bunların iş­lənmə dairəsi çox məhduddur və müəyyən şərtə bağlıdır. Hər şey­dən əvvəl, yarımçıq cümlə­lərdə səs tonunu dəyiş­məklə sual vermək mümkün olur. Bu zaman həmin cüm­lədə işlən­məyən, lakin asanlıqla tə­səvvür edilən sual əvəzliyi­nin varlığı nə­zərdə tutulur:

    -Kaç yaşındasınız?

    Böyle şey so­rulur mu? Ama neyse, yirmi al­tı... Siz? (Buradakı "Siz?" sualı "Siz kaç yaşındasınız?" yerinə işlədilib.)

    Kalkıyor musun? 

    Kalkacağım... Sen?(Sen kalkmıyor mu­sun?)

    İsminiz? (İsminiz nedir?).

    Raif

    Mesleğiniz? (Mesleğiniz nedir?)

    Muharrir

Türkcədə ehtimal bildirən bəzi ədatların (demek, galiba, anla­şılan) işləndiyi cümlələrdə xüsu­si sual intonasiyasının köməyi ilə sual verilə bilir:

    Demek bir anneniz var?

    Şerifin yaptığı nakışlardı onlar galiba?

    Hala bu olayın acısını unutma­dın anlaşılan?

    Xəbəri feilin şərt şəklində işlən­miş cümlələr də xüsusi sual into­nasiyasının köməyi ilə sual cümlə­si kimi işlədilə bilir:

    İnanmaya inanmıyoruz, ama doğruysa?

    Ya öğretmen gelmezse?

    İsterseniz gidelim?

Türkcədə mı, mi, mu, mü ədatı ilə yanaşı, ya ədatı da sual cümlə­si yaratmaqda geniş istifadə edi­lir. “Ya" ədatı Azərbaycan dilinin “bəs" sözünə uyğun gəlir. Bunun­la yanaşı, türk dilində “ya" həm də qüvvətləndirmə ədatı, eləcə də bağlayıcı kimi çıxış edir:

    Ben gidiyorum. Ya sen? – Mən gedirəm. Bəs sən?

    Dedim ya! – Mən ki dedim! (Mən artıq dedim.)

 Türkcədə mı, mi, mu, mü sual ədatının ən mühüm məziyyətlə­rindən biri budur ki, bu ədat qoşulduğu sözdən ayrı yazılır, za­man şəkilçilərindən sonra işlədilir və onlarla bitişik yazılır:

    Sen Ankara'ya mı yarın gidiyorsun?

    Sen Ankara'ya yarın mı gidiyorsun?

    Sen mi Ankara'ya yarın gidiyorsun?

    Sen Ankara'ya yarın gidiyor mu­sun?

Mı, mi, mu, mü sual ədatı türkcədə ritorik sual cümlələrinin əmələ gəlmə­sində də ən mühüm komponent kimi iştirak edir. Bəzən cümlənin inkarlıq bildirən xəbəri ilə işlənərək təsdiq, bə­zən də təkzib bildirən xəbəri ilə qoşa gələrək inkar mənalarını bildirir:

    Buralarda ne sürünüyorsun, pa­ran mı yok, aklın mı? (Paran da var, aklın da!)

    Sanki giyecek elbisen mi yok? (Var!)

    İhtiyarlıkta rahat etmek için gençlikte çalışmamış mıydık? (Çalışmıştık!)

    İnsanlık mı, arkadaşlık mı bu? (Değil!)

    İç şunu be, zehir mi bu? (Zehir değil!)

 

Təsviri feillərin tərcüməsi

Türkcədə dilimizdə olmayan bir sıra təsviri (analitik, perifrastik) feil formaları var ki, onların cümlədə ifadə etdikləri məna çalarlarına tər­cümədə diqqətlə yanaşılmalı, bun­ların adekvat formaları tapılmalıdır. Məsələn, türkcədə geniş şəkildə iş­lədilən və adına tezlik feili deyilən təsviri feil forması var. Vermək feili başqa feil əsaslarına birləşərək cüm­lədə ifadə edilən iş, hal, hərəkətin tez, sürətli, ani olaraq baş verməsini və ya verməsinin səbəbini göstərir:

Kuduz köpek alçakça ısırır ada­mı. Sessisce yanaşır arkanızdan, sol bacağınızın baldırını ısırıverir. – Quduz it adamı alçaqcasına diş­ləyir. Arxanızdan səssizcə yanaşır. Sol baldırınızı birdən dişləyir.

Orijinal cümlədəki ifadə edilən hərəkətin aniliyini, gözlənilmədən baş verdiyini nəzərə çatdıran ısırıverir təsviri feili mütərcim tərəfindən dilimizə doğru olaraq birdən (qəflə­tən) dişləyir şəklində tərcümə edilib. Aşağıdakı cümlələrdə də vermək feili hərəkətin başvermə intensivliyini, işin sürətlə edildiyini bil­dirir:

Fakat o anda 25 kuruşu görerek duasını unutuverdi. – Fəqət o anda 25 quruşu görüb duasını (tələm-tələsik) unutdu.

Ali iki adımda onu yakalayıverdi. – Əli onu cəld (iki addımda, hə­min dəqiqə) yaxaladı.

Türkcədəki təsviri feillərdən biri də kalmak feili ilə düzəlir. Bu feil qoşulduğu feil əsasının ifadə etdi­yi iş, hal və hərəkətə mat qalma, quruyub qalma (təəccübdən, qor­xudan) məna çalarları verir:

İnce İmam gözlerinin üstünden bakakalır.

Orağın sırtını kafasına indirecekken eli kalakaldı.

Türkcədə iş, hal, hərəkətin sürəkliliyini, davamlılığını ifadə etmək üçün istifadə edilən feili bağlama şəkilçisi və durmak təsviri feilinin məna çalarları da dilimizdəkindən qismən fərqlidir:

Konuşmadan avluda dolaşıp duruyordu.

Sen yaza dur, ben gider gelirim.

Her zaman beni sevdiğini söyler durursun.

Gözlerini bana yiyecek gibi dik­miş duruyor.

Bütün gün yazdı durdu.

Türkcədəki təsviri feillərdən bi­ri də yazmak sözü ilə düzəlir. Bu söz qoşulduğu feil əsasının ifadə etdiyi iş, hal və hərəkətə az qala, az qaldı ki məna çaları verir:

Sokak ortasında düşeyazdı. – Küçənin ortasında az qala (az qal­sın) yıxılacaqdı.

 

Bölüşdürmə saylarının tərcüməsi

Türkcədə morfoloji yolla yara­nan bölüşdürmə sayları Azərbay­can dilinə ya sintaktik yolla – eyni bir sayın təkrarı ilə, yaxud da həmin sayların əvvəlinə “hərəyə", “adam­başına" və s. sözlər əlavə edilməklə tərcümə olunur:

Bize onar lira yol harçlığı verdiler. – Bizim hərəmizə (adam­başına) on lirə yol xərci verdilər.

Uçaklar üçer, beşer havalanıyordu. – Təyyarələr üç-üç, beş-beş ha­vaya qalxırdılar.

Kızlar ikişer, erkekler dörder dizilsinler. – Qızlar iki-iki, oğlanlar dörd-dörd düzülsünlər.

Orhanla ben mağazadan birer kurşunkalem, beşer defter aldık. – Orxanla mən mağazadan hərəmi­zə bir karandaş, beş dəftər aldıq.

Basamakları ikişer ikişer atlıyarak bahçeye doğru koşuyorum. – Pillələri iki-iki düşərək bağçaya tərəf qaçıram.

Milyon və milyard sözləri ilə dü­zələn saylarda bölüşdürmə şəkilçi­ləri yalnız həmin sözlərdən əvvəl gələn saya artırılır:

Personele yedişer milyon ye­ni türk lirası dağıtıldı. – İşçilərə adambaşına yeddi milyon yeni türk lirəsi paylandı.

Birer milyar değerinde altın bilezik, kırkar baş koyun, ikişer milyarlık inci gerdanlıkla başlık meselesini çözeriz. – Adambaşına (hərəsinə) bir milyard dəyərində qızıl bilərzik, qırx baş qoyun, iki milyard qiymətində mirvari bo­yunbağı ilə başlıq pulu məsələsini həll edərik.

Türkcədə yarım, az, tek, kaç, çift, birkaç sözləri də ar, er, şar, şer şəkil­çiləri qəbul edib bölüşdürmə sayı kimi işlənə bilir: yarımşar, azar azar, çifter çifter.

Sofradakilere yarımşar ekmekle azar azar peynir, çifter çifter domates ve salatalık servis yapıldı. – Süfrə başındakıların hər birinə yarım çörək, bir az pendir, bir cüt pomidor və iki xiyar paylandı.

Kahvaneye girip birkaçar bardak çay içtik. – Qəhvəxanaya girib hərəmiz (adambaşına) bir neçə stə­kan çay içdik.

Çocuklar teker teker sıraya geçtiler. – Uşaqlar bir-bir (tək-tək) sı­raya keçdilər (girdilər).

Herkes ekmeği çifter çifter alıyordu. – Hər kəs çörəyi cüt-cüt alırdı.

Kaçar kişilik timlər oluşturuldu? – Neçə nəfərlik qruplar (briqada­lar) təşkil edildi?

Matarada su çok azdır, azar azar için çocuklara da kalsın. – Qumqumada su çox azdır, az-az için ki, uşaqlara da qalsın.

 

Ca/ce şəkilçili sözlərdə leksik-qrammatik əvəzlənmə

Türkcədə işlədilən ca/ce şəkilçisinin dilimizdəkindən fərqli funksi­yası da var. Tərcümə zamanı bu şəkilçi ilə işlə­dilən sözlərin ifadə etdiyi mə­naya görə Azərbaycan dilində leksik-qrammatik əvəzlənməsi (məsələn, "tərəfindən" sözü ilə) doğrudur:

Bakanlar Kurulunca alınmış ka­rar doğrultusunda hareket edilmelidir. – Nazirlər Kabineti tərə­findən qəbul edilmiş qərara uyğun (şəkildə) hərəkət etmək lazımdır.

Türkiye Anayasasma göre Başbakan, Cumhurbaşkanınca atanır. – Türkiyə Konstitusiyasına görə Baş nazir Prezident tərəfindən tə­yin edilir (Baş naziri Prezident tə­yin edir).

 

 

Əsgər RƏSULOV,

filologiya elmləri doktoru, professor