İLAHİ HİKMƏT XƏZİNƏSİ

İnsanın kamillik yolu qədim sufilər tərəfindən İlahiyə – Uca Yaradana canatma, Ona qovuşma yolu kimi baxılır. Onlara görə özündə üç başlıca cəhəti cəmləyən bu sonsuz səyahətin ən ali zirvəsinə çatan yeganə kəs Məhəmməd peyğəmbərdir. “Qanun – mənim dediklərim, Yol – əməllərim, gerçəklik – halımdır”(Məhəmməd peyğəmbər).
Qədim sufilər Məhəmməd peyğəmbəri kamilliyin ən ali zirvəsinə – Peyğəmbər Möhürü dərəcəsinə ucalan yeganə insan hesab etsələr də, ondan sonra digər qanuni peyğəmbərlərin aşkar olunmadığını təsdiq etsələr də, Uca Yaradana aparan Yolun davam etdiriləcəyinə ümid yerinin qaldığını da bildirirlər.
Böyük sufi Əziz əd-din ibn Məhəmməd Nəsəfiyə görə də bu Yolun nə əvvəli, nə sonu vardır:
“Əgər insan bu dünyada min il də yaşasa və bütün o min ili ömrünü özünüdərkə, zahidliyə, zikrə həsr etsə, o yenə öz biliyi və dərəcəsi müqabilində hər gün, hər dəqiqə nə isə dərk etməyə, anlamağa davam edəcək. O səbəbdən ki, Allahın Biliyinin sonu, sərhəddi yoxdur. Odur ki, kamilliyin də son həddinə yetmək – başa gələn iş deyil və kamillik əldə etdiyini düşünən kəs bunun nisbi olduğunu dərk etməlidir.
Müqəddəs Qanuna görə isə tam kamillik mövcuddur”.

Afaq Məsud

YAZININ ƏVVƏLİ BURADA:

http://aydinyol.az/newsview/1332/EZIZ-ED-DIN-IBN-MEHEMMED-NESEFI

https://www.aydinyol.az/newsview/1403/EZIZ-ED-DIN-IBN-MEHEMMED-NESEFI

https://www.aydinyol.az/newsview/1435/EZIZ-ED-DIN-IBN-MEHEMMED-NESEFI

https://www.aydinyol.az/newsview/1461/EZIZ-ED-DIN-IBN-MEHEMMED-NESEFI

https://www.aydinyol.az/newsview/1483/EZIZ-ED-DIN-IBN-MEHEMMED-NESEFI

https://www.aydinyol.az/newsview/1506/-EZIZ-ED-DIN-IBN-MEHEMMED-NESEFI

https://www.aydinyol.az/newsview/1523/EZIZ-ED-DIN-IBN-MEHEMMED-NESEFI

https://www.aydinyol.az/newsview/1570/--EZIZ-ED-DIN-IBN-MEHEMMED-NESEFI

ƏZİZ ƏD-DİN İBN MƏHƏMMƏD NƏSƏFİ

ZÜBDƏT-İL HƏQAİQ

(HƏQİQƏTLƏR QAYMAĞI)

DÖRDÜNCÜ FƏSİL

Bil ki, bətnə düşən toxum ilkin özülün işarəsidi (namudar). Dörd hissəsi üzrə isə o, ünsürlər və təbiət işarəsi sayılır.

Bədən üzvləri yaranarkən xarici əzalar – baş, əllər, qarın, ayaqlar və sair – mahiyyət etibarilə yeddi iqlimin işarəsidi. Daxili bədən üzvləri isə – ağciyər, beyin, böyrəklər, ürək, dalaq, öd kisəsi və qaraciyər – mahiyyət etibarilə yeddi göyün işarəsidi.

Ağciyər – birinci göydü və Ay göyünün işarəsidi. O səbəbdən ki, Ay böyük dünyanın ağciyəridi və biliyin ortağıdı. Bu göydə çoxlu sayda mələk yaşayır. Bu mələklərə mövcudluq haqqında bilik və müdriklik qazanılmasına nəzarət edən mələk – Cəbrayıl başçılıq edir. Cəbrayıl – dünya sakinlərinin biliklənməsi səbəbidir. O, üçüncü göyün böyrəyi, Zöhrə göyünün işarəsidir. O səbəbdən ki, Zöhrə böyük dünyanın böyrəyidir.

Bu göydə də çoxlu sayda mələk yaşayır. Bu mələklərə sevincə, şənliyə, ehtirasa nəzarət edən mələk başçılıq edir. Bu mələk dördüncü göyün qəlbi, Günəş göyünün işarəsidi. O səbəbdən ki, Günəş böyük dünyanın ürəyidi. Bu göydə də çoxlu sayda mələk yaşayır. Bu mələklərə həyata nəzarət edən mələk – İsrafil başçılıq edir. İsrafil dünya sakinlərinin həyatının səbəbidir. O, beşinci göyün öd kisəsi, Mərrix göyünün işarəsidir. O səbəbdən ki, Mərrix böyük dünyanın öd kisəsidir.

Bu göydə də soxlu sayda mələk yaşayır. Bu mələklərə qəzəbə, hiddətə, cinayətə nəzarət edən mələk başçılıq edir. Bu mələk altıncı göyün qaraciyəri, Müştəri göyünün işarəsidi. O səbəbdən ki, Müştəri böyük dünyanın qaraciyəridi.

Bu göydə də çoxlu sayda mələk yaşayır. Bu mələklərə qidalanmaya nəzarət edən mələk – Mikayıl başçılıq edir. Mikayıl dünya sakinlərinin qidalanma səbəbidi. O, yeddinci göyün dalağı, Saturn göyünün işarəsidi. O səbəbdən ki, Saturn böyük dünyanın dalağıdır.

Bu göydə də çoxlu sayda mələk yaşayıır. Bu mələklərə ölənlərin ruhlarının götürülməsinə nəzarət edən mələk – Əzrayıl başçılıq edir. Əzrayıl özü də bu mələklərdən biridi. O, dünya sakinləri ruhlarının alınma səbəbinin özüdür. Heyvan ruhu, dəyişməz göy cisimləri göyünün işarəsi və taxtıdır. Bu göydə çoxlu sayda mələk yaşayır.

İnsan ruhu isə o səbəbdən Göylər Göyünün taxtı və işarəsidir ki, bu məkan (Göylər Göyü) böyük dünyanın taxtı və Allahın Xəlifəsinin biliyi, ilkin bilik isə böyük dünyada Allahın Xəlifəsidir.

BEŞİNCİ FƏSİL

YOLUN (suluk) NƏ DEMƏK OLDUĞU və YOLÇUNUN (saliq) YOL NİYYƏTİ BARƏDƏ

Dərviş, bil ki, «suluk» – ərəb dilində «yerimək» deməkdi. Bu o deməkdi ki, yolçu o kəsə deyilir ki, o, istər aşkar dünyada, istərsə də gizli dünyada daim səyahətdədir.

Təsəvvüf ardıcıllarının qənaətinə görə isə suluk – xüsusi növ səyahətdi. Bu, Allaha aparan yolun səyahəti – Allahın Özündə səyahətdi.

Dərviş, bil ki, Allaha səyahətin sonu var, Allahda səyahətin isə sonu yoxdu. Əgər bu dediklərimi anlamaq sənə çətindirsə, ayrı cür deyim: bil ki, təsəvvüf ardıcıllarına görə, suluk – pis sözlərdən yaxşı sözlərə, pis əməllərdən yaxşı əməllərə, naqis xislətdən kamil xislətə, öz mövcudluğundan Allahın mövcudluğuna olan hərəkətdi. Yəni ziya (qavrayış) şüaları yolçuya yalnız həmin o xoş sözlər, xoş əməllər, xoş xislət qazandıqca toxunar və o hər şeyi olduğu kimi dərk edər.

«Allahım, mənə hər şeyi olduğu kimi göstər» müraciətinin mənası da budur. Həmin bu məna yolçuya aydınlaşandan, qavrayış, malik olduğu qabiliyyətlərini aşkarlayandan, dərk kamilliyi əldə ediləndən sonra – yəni hər şey, olduğu kimi görünüb, tanınıb dərk ediləndən sonra. Bu isə o deməkdi ki, yolçu artıq öz mövcudluğunda ölmək üzrədi və tezliklə Uca Allahında doğulacaq.

Hərçənd ki bəzi hallarda belə də olur ki, yolçunun mövcudluğu olmur, amma ona elə gəlir ki, o mövcuddu. Yolçuların arzu-diləyi, məqsədləri də məhz budur. Axtaranların axtardıqları, yol gedənlərin şövqü də budur.

Beləliklə, mahiyyət etibarilə insan olan yolçuların kamilliyi həmin bu dörd amildə cəmləşər: xeyirxah sözlər, xeyirxah işlər, xeyirxah xislət və dərk. O kəs ki həmin bu dörd amil üzrə kamillik qazandı, bil ki, arzusuna çatdı.

Dərviş! Bil ki, bütün yolçular öz istəklərinə həmin bu dörd amil üzrə çatarlar, lakin hərə bir cür. Yüz minlərlə yolçudan yola yalnız biri çıxar və həmin bu dörd amil üzrə ucalar və yalnız o bir nəfər kamillik dərəcəsi qazanmış olar. Qalanları isə kamillik dərəcəsinə çatmadan, yoldaca təslim olar, geriyə çəkilib ümidlərindən əl üzərlər.

ALTINCI FƏSİL

MƏQAMLAR və ÖRTÜKLƏR BARƏDƏ

Dərviş, bil ki, özündən kənara atılası nə varsa, bu, örtüklərdi (hicab), qazanılası nə varsa, məqamlar.

Məqamlar barədə bildikdən sonra indi bunu da bil ki, onlara yetmək yolunda dörd maneə – dörd sədd (örtük) var. Bu – əmlaka bağlılıq, ailəyə bağlılıq, kor-koranə təqlid və olanla barışmazlıqdı.

Bu yolda da maneələri aşmaq məqamlarının sayı dörddür: xeyirxah sözlər, xeyirxah əməllər, xeyirxah xislət və xeyirxah fikirlər.

Dərviş, bunu bil ki, məqamlara yetişməzdən əvvəl, ilk növbədə, həmin bu dörd örtük aradan qaldırılmalıdır. Ayrı sözlə desək, bu dörd örtükdən xilas – təharatın[1] biridir ki, həyata keçirilməsi mütləq vacibdir.

Bu örtüklər dəstəmaza, yuyulub-təmizlənməyə ehtiyacı olan dörd bədən əzasıdır. Məqamlar isə namaz rükətləridir ki, həyata keçirilməsi mütləq vacibdir. İlk əvvəl təharat, sonra namaz, ilk əvvəl təmizlənmə, sonra ziyalanma, əvvəl ayrılma, sonra qovuşma. Bu tərəfdə ölməyən, o tərəfdə doğulmaz. Yox, əgər rahatlıq istəyirsənsə, işində ol, bu dünyada ölə bilmirsənsə, özünə rahatlıq arzulama. Özündə ölə bilmirsənsə, Allahı axtarma, çünki nə o, nə də bu başa gələn iş deyil. Bu maneələri (örtükləri) aradan qaldıra bilənlər – əbədi təharatda, məqamları əldə edənlər – əbədi namazdadırlar.

Dərviş, bu dörd örtüyü aradan qaldırıb həmin o dörd məqama yetməyin dörd üsulu var. Bu, tərki-dünyalıq, az yemək, az yatmaq və az danışmaqdır. O ki qaldı arif olan kəslərə, yolçu bunu da bilməlidi ki, o istədiyi, düşündüyü hər bir işi arif olan kəslə birlikdə həyata keçirməlidi.

Dərviş, bütün səhvlərin, kin-küdurətin səbəbi – çox yeməkdir. Nəfsini saxlamaq isə bu gün çox yeyib, sabahısı gün yeməkdən imtina etmək demək deyil. Bu cür nəfs saxlamağın xeyirdən çox, zərəri var. Bəziləri bir neçə gün az yeyib nəfslərinə qalib gələrlər, o biri günlər isə əndazəni aşarlar. Yeməkdən bu sayaq qorunma faydasızdı və bu cür fərqli yemək tərzi sağlamlığı məhv edər.

Odur ki nəfsin daim sabit saxlanılması vacib şərtdir və bunsuz yolda heç bir nəticə hasil olunmaz.

Dərviş, bunu da bil ki, yolda iki ən zəruri məqam var ki, onlarsız yol başa çatmaz. Bunun birincisi – arif kəslə daimi ünsiyyət, ikincisi – nəfsin sabit saxlanılmasıdır. O səbəbdən ki, yolçunun yeməyinin də, yuxusunun da məqsədi olmalıdır.

Yeddinci fəsil

YOLÇUNUN YOL MƏQSƏDİ BARƏDƏ

Dərviş, vacibdir ki, səyahətçinin tərki-dünyalıq və zahidlik yolunda məqsədi – Allahı axtarmaq olmasın. O səbəbdən ki, O [Allah] hər yerdə və hər şeydədi. Onu axtarmağa ehtiyac yoxdu. Mövcud olan hər bir şey Ondandır, əbədiyyət də Ondadır, hər bir şeyin qayıdışı da Onadır. Bundan savayı olan nə varsa, yenə O Özüdür.

Bunu da bilmək vacibdir ki, yolun məqsədi – saflıq, yaxud nəcib xislət qazanmaq üçün çalışma deyil, həmçinin biliyə, qavrayışa canatma da deyil. Bu, İşığa canatma da deyil, sirlərin dərkinə də.

Bunu bil ki, yolda olan hər kəs, insan dərəcələri pillələri üzrə yolboyu qazandığı dərəcəyə çatdıqca, o dərəcəyə aid olan nə varsa, özü ona əyan olar. Yolçu bunu istəsə də, istəməsə də. Və bir kəsə, onun dərəcəsinə aid olmayana nə isə əyan olmaz.

Dərviş, insanların da ağaclar kimi dərəcələri var. Bağbanın vəzifəsi – torpağı qaydasında, yumşaq saxlamaqdı, onu alaqdan, tikanlardan təmizləyib vaxtlı-vaxtında suvarmaq, zədələrdən, ziyanvericilərdən qorumaqdı ki, ağacların hər biri öz dərəcəsi üzrə böyüsün və hər biri öz barını vaxtında verə bilsin.

Yolçuların da işi bundan ibarətdi ki, seçdikləri yol – zahidlik, tərki-dünyalıq yolu onları insana çevirə bilsin və bütün insan dərəcələri bu yolda özünü büruzə versin, nəcib xislət, bilik və qavrayış, sirlərin dərki, işıq vəhyləri, onların arzu və niyyətlərindən asılı olmadan hər biri zamanı yetişdikcə özləri əyan olsun. Bu sözlərin mənasını Yola qədəm qoymuş hər kəs anlayacaq.

Dərviş! Bil ki, yolda yolçuya elə məqamlar əyan olacaq ki, gözləri onu görməyib, qulaqları eşitməyib, təsəvvürü onu qavramaqda acizdi...

Nə isə, sözü uzatmayaq ki, məqsədimizdən yayınmayaq.

Dərviş, yolçunun qəlbi o qədər geniş olmalıdı ki, bu məqamlara sağ ikən çata bilsin, cidd-cəhdlə çalışıb yolu şad-xürrəmliklə keçə, öz niyyətinə yetə bilsin. Axı Allahın Biliyinin, Müdrikliyinin sonu, sərhədi yoxdu...

Dərviş, ağacların dərəcələri onların hər birinin toxumunda mövcuddur və bacarıqlı bağban bu toxumları bəsləyib-yetişdirəcək. Eynilə beləcə, saflıq və nəcib xislət də, bilik və qavrayış da, sirlərin anlanması və işıq vəhyləri də hər bir insanın gizli mahiyyətində mövcuddur. Bu keyfiyyətləri tək bir arif olan kəslə ünsiyyət hərəkətə gətirib üzə çıxarar, insanı öz kamillik dərəcəsinə çatdırar.

Dərviş, əzəli və son bilik sənin özündə, gizlindədi, nəyi axtarırsansa, onu özündə axtar, kənarları dolaşma. O bilik ki qəlbinə qulaqların vasitəsilə yol tapar, bil ki, bu, özgənin quyusundan olanlardır və sənin suyuqurumuş quyuna tökdüyün suya bənzər və bu su sənin quyunda qalmaz. Və nəinki qalmaz, tezliklə iylənər, ondan istifadə edənlərdə arzuolunmaz hallar, ağır xəstəliklər yaradar. Bu həmin o xəstəliklərdir ki, sonradan qürura çevrilər, səndə şan-şöhrət həvəsi yaradar.

Heç bir xəbər sənin öz gözlərinin gətirdiyi xəbərlə müqayisəyə gəlməz. Elə et ki, öz quyunda su olsun və sən o suyu nə qədər işlətsən də, onu nə qədər o birilərə paylasan da, azalmasın, əksinə, çoxalsın, iylənməsin, əksinə, dayandıqca durulsun və səndə olan xəstəlikləri sağaltsın.

Dərviş, bunu bil ki, hər bir insanın, kim olursa-olsun, içində öz quyusu var, amma bu quyunun mövcudluğu bilinməz. Quyunu təmizləmək, suyu üzə çıxarmaq lazımdı.

Səkkizinci fəsil

ÖYÜD ƏVƏZİ

Dərviş, bunu da bil ki, əgər özünü məqamlar həddinə çatdıra bilmirsənsə, yaxud sənə aid məqamların gündən-günə dəyişən keyfiyyətlərini müşahidə edə bilmirsənsə, «gözlərin görmədiyi, qulaqların eşitmədiyi, insan qəlbinin tanımadıqları»na fasiləsiz diqqət kəsilə bilmirsənsə, daim Uca Haqqın yaxınında, Ona yaxın olan məkanda – uca Cənnətdə ola bilmirsənsə, onda çalış, səy göstər ki, Uca Yaradanı seyr edə biləsən, Onun Gözəlliyi ilə təmasa girə biləsən ki, öz mövcudluğunun cəhənnəmindən qurtulub İlahi mövcudluq cənnətinə yetişə biləsən.

Duz mədəninə düşən – duza çönər, çirkaba düşənsə çirkaba. Odur ki natəmizdən natəmiz yaranar, safdan da saf. İlk əvvəl özünü təmizləyib-durult ki, yaratdığın da təmiz olsun.

Dərviş, özünü əndazəsiz pəhriz köləsinə çevirmə, dualara və ziyarətlərə çox uyma, zəruri olan işlərlə məşğul ol. Çoxlu söz öyrənmək, ilahiyyat elmini mənimsəmək, bir sıra müdriklərin müdrikliyini qavramaq əsarətinə düşmə, olanlarla qane ol.

Özünü o buxovla buxovla ki, qəlbin həqiqi saflıq qazansın. Bil ki, Cəhənnəm sakinlərinin iztirabı qəlb saxtalığından və naqisliyindən çox-çox üstündü. Nəcib və saf qəlbinlə seçil ki, xilasolmuşlardan olasan. Əgər bu deyilənlərə əməl etmək sənə çətindirsə, bil ki, yerin Cəhənnəmdi.

Elə et ki, daim səndən, özün də bilmədən, yaxşılıq və xeyirxahlıq saçsın. Kin və təhqir saçanlardan olma ki, bu dünyada şər və yalan daşıyıcısına çevrilməyəsən. Amalın – həqiqət və saleh əməllər olsun. Yalnız bu halda sən Uca Allahın keyfiyyətləri ilə bəzənmiş olacaqsan, xeyirxahlığınla, etdiklərinə əvəz, mükafat, minnətdarlıq gözləmədən, hər zaman hər yerdə hamıya xeyir gətirəcəksən.

Borclu olan – sənsən. Safqəlbli o kəsdir ki, insanlara daim rahatlıq, əmin-amanlıq gətirər, onlara sözlə, əməllə, əmlakla xeyir verməkdən boyun qaçırmaz. Naqisqəlbli o kəsdir ki, insanları incitməkdən, onlara iztirab verməkdən həzz alar, onları əməli və sözü ilə incidər.

Xeyirxahlıqla bədxahlığın mənasını biləndən sonra bunu da bil ki, kim ki qəlbini saflaşdıra bilib, Cəhənnəmdən xilas olub, Cənnət sakininə çevrilib.

Cəhənnəmdən qurtulub Cənnət sakinliyi qazanan kəs isə ali məqamlara can ata bilər. Ayrı sözlə desək, Cənnət sakininin qəlb kamilliyi yolunda məqamlardan mənimsədikləri Cənnətin ərazisini genişləndirər.

Dərviş! Bu təhqiqat Yolu gedənə onun əvvəlindən sonunacan kifayət edər.

Dünyalar Şahı olan Uca Allaha eşq olsun! Böyük Məhəmmədə və onun bakirə nəslinə rəhmət olsun ki, kitab əmin-amanlıqla başa yetdi.

Mətndə istifadə olunan mürəkkəb sözlərin şərhi.

Dərviş – yolçu, zahid, tərki-dünya; Nəsəfi Əziz-əd-din mistik qavrayış yoluna qədəm qoyanlara belə ünvanlanır.
Mülk dünyası – maddi məkan, hisslərlə qavranılan bədənlər dünyası.
Mələküt dünyası – ideal məkan, arxetiplər və qeyri-maddi obyektlər dünyası.
Cəbərüt – mülk və mələküt dünyasının mənbəyi, hər iki dünyanın fərqlərinin aradan qaldırıldığı, hər ikisinin ayrılmaz vəhdətdə mövcud olduğu dünya.
Ululəzm peyğəmbərləri – yeddi əsas peyğəmbər: Adəm, Nuh, İbrahim, Musa, Davud, İsa, Məhəmməd.
Peyğəmbər-mürsəllər – müqəddəs Yazını xalqa çatdıranlar: Yaqub, Yusif, Əyyub və digərləri.
Peyğəmbər-ənbiya – qalan digər peyğəmbərlər; müsəlman ənənəsində 315 peyğəmbər qeydə alınıb.
Məkam – yer, ərazi, dayanacaq. Əziz əd-din tərəfindən, insan dünyaları iyerarxiyasının göstəricisi kimi istifadə edilir.
Ənbiya – üçüncüdərəcəli peyğəmbərlər.
Rəsullar – ikincidərəcəli peyğəmbərlər.
Xəlifə – əvəz edən, canişin, sərdar.
Sirat – Cəhənnəmin üzərindən keçən körpü (Quran – 37:23); «Tükdən nazik, qılıncdan iti Sirat…»
Təsəvvüf – sufilik.

SON

ƏZİZ ƏD-DİN İBN MƏHƏMMƏD NƏSƏFİ
ZÜBDƏT-İL HƏQAİQ
(HƏQİQƏTLƏR QAYMAĞI)

Dərviş! Sən özün barədə, dərəcələrin barədə bildin, on iki qəliz sualının cavabı sənə açıqlandı və izah olundu.

Əvvəla, sən bildin ki, ilk əvvəl dörd ünsür olub, göylər və ulduzlar sonradan yaranıb;

ikincisi, bildin ki, əvvəl mahiyyət olub, ruhlar və şüurlar sonradan yaranıb;

üçüncü – bildin ki, göylər də, ulduzlar da, şüurlar və ruhlar da həmin o mahiyyətin və ünsürlərin törəməsi və qaymağıdı;

dördüncü – bildin ki, dərəcə nə qədər yüngül olarsa, bir o qədər yüksələr və «dünyanın mərkəzi» deyilən yerdən bir o qədər uzaqda qalar;

beşinci – bildin ki, yüngül olan da, ağır olan da, öz təbiəti (bi-t-tab) etibarilə daim dünyanın mərkəzinə can atar. Belə ki, ağır olanı aşağı çökər və dünyanın mərkəzinə yaxın ərazidə yerləşər, yüngül olanı isə dünyanın mərkəzindən uzaqda yerləşər;

altıncı – bildin ki, dünyanın dayaqlandığı nə isə yoxdur (la məxal)[2], amma ayrı-ayrı hissəciklər öz təbiəti etibarilə onun mərkəzinə can atar və bu səbəbdən dünyanın mərkəzi onların məkanına çevrilər;

yeddinci – bildin ki, bədənlər dünyası olan mülk dünyası və ruhlar dünyası olan mələküt dünyası südlə yağ kimi bir yerdədir. Qalib və təslim dərəcələri üzrə mələküt – qalib, mülk – təslimdir;

səkkizinci – bildin ki, mülk birdir, lakin onun dərəcələri var və bu dərəcələrin hər birinin öz adı var və eynilə beləcə, mələküt də birdir, onun da öz dərəcələri və dərəcələrinin adları var;

doqquzuncu – bildin ki, mülk və ona aid olanlar hiss və duyğularla duyulanlardır və duyğunun orada olan hər bir şeyi mənimsəmək qabiliyyəti var və məhz bu səbəbdən yolçular (zahidlər) deyəndə ki «təkliyə çəkiləndə biz işıq [hilvat] gördük», o işıq, əslində, onların xəyalıdı. Bu xəyalı onlar işıq kimi qəbul edərlər. O kəs ki nəyisə uzun müddət gözləyər, hər bir şeydə həmin o arzuladığını görər, onu eşidər, yaxud onu (arzuladığını) yuxusunda görər və elə bilər ki, gördükləri yuxu deyil. Bu mənada zahidlərin yuxusu yüngül, havalı olar. Bildin ki, zəvvarların ziyarət vaxtı müqəddəs yerlərin üzərində gördüyü işıq da xəyaldı, yaxud onların saxta uydurmasıdı, şüurun, ağılın gözü ilə baxılıb dərk edilən – işıq, alov, yaxud ulduz işığı ola bilər;

onuncu – bildin ki, mülk də, mələküt də – hər ikisi bir özüldəndi, bundan savayı, ayrı özül yoxdu, bu özül mahiyyəti etibarilə alidi və ondan alisi, yüksəyi yoxdu, ümumiyyətlə, ondan yüksək həddə olan nə isə yoxdu, mövcud olan ayrı mahiyyətlər – xırdalıqlardı, bunlar alçaq mahiyyətlərdi və onlardan aşağıda olanı da yoxdu, mülkdə və mələkütdə mövcud olan hər bir şey, yəni orada mövcud olanların və mövcud olacaqların hamısı həmin bu özüldə olub, sadəcə, özünü büruzə verməyib;

on birinci – bildin ki, insan həyatının ilkin mərhələsində bilik, iradə, eşitmə, görmə və nitq qabiliyyətləri gerçəklikdə mövcud olmur, bilik və iradə, eşitmə, görmə və nitq qabiliyyətini o, ruh dərəcələri üzrə doğulduqca əldə edir. Deməli, kamillik – səbəb (vəch) olan yerdə yaranır. Şübhə yoxdu ki, bar – ağacdan və ağac dərəcələrindən nəcib və incədir. Mövcudluğun barı – insandır. Ali Məlhəm, Misilsiz İksir, Dünyanı Göstərən Cam, Kainatı Tanıdan Güzgü isə – Kamil İnsandır. Dünyanın canı olan İşıq da Odur.

Dünya bu işıqla doludur. Bu işıq ilkin mərhələdə gerçək biliyə, iradəyə, gücə malik olmur, o, həyatı da, biliyi və iradəni də tədricən – dərəcələr üzrə doğulduqca əldə edir. Bu işıq öz zahiri təzahüründən ayrı deyil, öz zahiri ilə, südlə yağ bir-birinə qarışan təki qarışıqdı. Dərəcə etibarilə bu, sadə təzahürdü, o işığın özü də sadədi, amma elə ki hər ikisi dərəcələr üzrə doğular, hər ikisinin canında gizli qalan keyfiyyətlər üzə çıxar və görklər (nukuş) yaranar.

Burdan anla ki, o kəslər ki deyirlər: «Biz o işığa çatdıq, o işığı gördük, bu, sərhədi, sahili olmayan parlaq bir dənizdi", yalan deyirlər. O səbəbdən ki, o işığı gözlə görmək mümkün deyil. Bu işığa yalnız daxili işıqla çatmaq mümkündü. Hiss və duyğuların o işığa aparan yolu yoxdu, bu işıqdan şüur da çaşqınlığa düşər. Sən bir özün fikirləş: badamın tumuna baxıb onun yağını görmək mümkündümü? Yaxud südün canında olan yağı görməkmi olar? Bunu bilmək, anlamaq olar, lakin gözlə görmək mümkün olmaz. Hətta duyğularla müəyyən edilən bu yağı, mülk dünyasından olsa da belə, gözlə görmək mümkün olmaz. İşığa gəldikdə isə bu, duyulanlardan deyil, üstəlik, o (işıq), mələküt dünyasındandı. Belə olan halda onu necə görə bilərsən?

On ikinci – sən bildin ki, insan, əvvəl-axır, mənbəyə qayıdır, mənbənin zərrəsi, yəni insan onun (mənbənin) möhtəşəm tamlığının köməyi ilə öz kamilliyinə çatana qədər doğulmalardan keçir, öz dərəcəsi üzrə kamilliyə yetişincə bütöv olana – mənbəyə qovuşur.

«Ondan baş alıb, ona da qayıdar" ifadəsinin mənası budu. «Hər bir şeyin baş alıb gəldiyi mənbəyə qayıdar" ifadəsinin izahı budu.

Dərviş! Kim ki bu kitabın köməyi ilə özünü dərk etmədi, o kəs heç bir kitabın köməyi ilə özünü dərk etməz. Bu kitabın hər üç hissəsi eyni nöqtəyə vurur, biri o birini təkrar edir. O kəs ki bu kitabdan sonra özünü dərk etmədi, demək, o heç nəyi dərk etməyə qadir deyil.

Dərviş, bu fəsildə hər şey deyilib və heç nə nəzərdən qaçmayıb. Əgər istəsən belə ki, burada deyilənlərdən çox, ya əlavə nə isə deyilə, mümkün deyil. O səbəbdən ki, bu fəsildə bir şey olduğu kimi, o biri üstüörtülü (eyhamla) deyilib ki, anlana bilsin və əlavə izaha ehtiyac yoxdu.

O kəs ki öz əvvəlini və axırını dərk edib, beləcə, o birilərin də əvvəlini və axırını dərk edib, özünün və o birilərin pillələrindən və dayanacaqlarından, ölümündən sonrakı halından və o birilərin, ölümlərindən sonrakı halından agah olub, onun üçün gizli olan qalmayıb.

İKİNCİ FƏSİL

KİÇİK İNSANIN BÖYÜK İNSANIN SİYAHISI və İŞARƏSİ OLDUĞU, BÖYÜK İNSANDA OLAN NƏ VARSA, KİÇİK İNSANDA, KİÇİK İNSANDA OLAN NƏ VARSA, BÖYÜK İNSANDA OLDUĞU BARƏDƏ FƏSİL

Dərviş, bu ikinci fəsil və ondan sonrakı üçüncü fəsil təsəvvüf ardıcıllarının dediklərinin məğzidir. Təsəvvüf ardıcıllarının qənaəti isə mahiyyət etibarilə qalan o biri qənaətlərin cəmidir. Bunun bir hissəsi Şəriət yolu ardıcıllarının, digər hissəsi Müdriklik yolu ardıcıllarının, o biri hissəsi Birlik yolu ardıcıllarının qənaətindən götürülüb. Nələrsə nələrləsə əvəz edilib, bəzi mətləblər yenidən araşdırılıb.

Bil ki, Uca Tanrı mövcud olan hər bir şeyi yaradandan sonra həmin bu yaratdığına «dünya» (aləm) adı verdi. O səbəbdən ki, dünya – Onun mövcudluğunun işarəsidi (əlamət).

Uca Tanrı bu dünyada mövcudluğunu öz Biliyi, Hökmü, İradəsi və Yazısıyla (namə) bildirər. Məhz bu səbəbdən dünya "işarə", «yazı», «kitab» adlandırılıb.

Uca Yaradan: «Məni, bu kitabı (burada «kitab» – dünya mənasını daşıyır) oxuya bilən kəs dərk edər, Biliyimdən, Hökmümdən, İradəmdən o agah olar", – deyə buyurub.

Amma belə alındı ki, dərviş, bizlər həddən ziyadə kiçik olduq. Kitab isə həddən ziyadə böyük oldu və bizim təsəvvür imkanımızın həmin o kitabın sərhədlərini, səhifələrini anlayıb dərk etməyə gücü çatmadı.

Onda Uca Müəllim (Yaradan) bizim bu zəifliyimizi görüb dünyanın siyahısını tutdu və bu Kitabı bizlər üçün qısaldılmış hala saldı.

İlkin yaratdığına O, «böyük dünya», sonradan yaratdığına «kiçik dünya» adı verdi. Birinci kitabı «böyük kitab», ikinci kitabı «kiçik kitab" adlandırdı. Böyük kitabda nə var idisə, O, kiçik kitaba da, əlavəsiz, ixtisarsız Köçürdü ki, kiçik kitabı oxuyan kəs böyük kitabı oxumuş kimi olsun.

Bundan sonra O, kiçik dünyaya Öz Xəlifəsini – Yer üzündə Nümayəndəsini, Canişinini göndərdi. Allahın Xəlifəsi – İlkin şüur, Onun əlamətlərinin zahiri təcəssümüdür (məzhər).

Uca Yaradan bu şüuru öz əlamətləri və əxlaqı (əxlaq) ilə bəzədi və kiçik dünyaya göndərdi. Bu səbəbdən deyirlər ki, Uca Tanrı insanı öz surətində yaratdı.

Böyük dünyada Allahın Xəlifəsi – İlkin Şüurdu. Bizim şüur isə Allahın kiçik dünyada olan xəlifəliyidir.

ÜÇÜNCÜ FƏSİL

ALLAHIN və ONUN XƏLİFƏSİNİN İŞLƏRİ BARƏDƏ

Bil ki, Uca və Müqəddəs Yaradan bu dünyada nə isə Yaratmaq İstəyəndə, ilk əvvəl, həmin o Yaratmaq İstədiyinin görkünü yaradar və onu Öz Taxtına yerləşdirər. Sonra Taxtından Dərgahına, oradan göy cisimlərinin sabitliyini tənzimləyən lövhələrə, oradan göyün yeddi qatına ötürər. Daha sonra həmin o görkü ulduzların işığına uyğunlaşdırıb Yer dünyasına endirər.

Yer dünyasının sultanı təbiət Uca Tanrının göndərdiyi gizli yolçunu (qayibi) qarşılayar, ona onun mahiyyəti müqabilində dörd ünsür daşıyıcısı olan gəmi (mərkab) bəxş edər ki, yolçu aşkar dünyadakı hərəkətini bu gəminin köməyi ilə həyata keçirə, Allahın Niyyətində Olanı əmələ çevrə bilsin. Buradan belə bir nəticə hasil olunur ki, şahidlik (şəhadət) dünyasında mövcud olanların ruhu Hökm dünyasından, bədəni Yaradılanlar dünyasındandı.

Uca Yaradandan gələn – saf, bakirə ruhdu. O bu dünyaya gəlişinin niyyətini əmələ çevirəndən sonra yenidən geriyə – Öz Allahına dönər. «Ondan baş alıb, Ona da qayıdar» ifadəsinin mənası budu. Uca Allahın gizli mahiyyətinin, hədd-hüdudunun, sonu, sərhədi olmayan işarə və əlamətlərinin açması da budu.

Dərviş, bil ki, dünya (afaq) barədə bu bildiklərin insana (ənfus) da şamil edilə bilər. Bil ki, kiçik dünyaya gələn Şüur – Allahın Yer üzünə göndərilən Xəlifəsidir. Onun ruhu – Xəlifənin taxtı, onda olan heyvani ruh – Xəlifənin dərgahıdı. İnsan bədənində olan yeddi daxili bədən üzvü öz mahiyyəti etibarilə yeddi zahiri üzvün əksi, yeddi göy, yeddi iqlimdi.

Bunu biləndən sonra onu da bil ki, Allahın Xəlifəsi bir işi həyata keçirmək niyyətində olarsa, o işin görkü ilk əvvəl öz ruhunda yaradılar, oradan (ruhundan) heyvani ruhuna ötürülər, heyvani ruhundan bitki ruhuna, bitki ruhundan mahiyyəti etibarilə yeddi göy olan daxili əzalarına ötürülər və zahiri əzalarla aşkara çıxar. Və bütün bunlar aşkar dünyada bərqərar olandan sonra onun (Allahın Xəlifəsinin) niyyəti onun (Allahın Xəlifəsinin) yazısına çevrilər.

Dərviş, bil ki, Allahın Xəlifəsi nə yazarsa, nə edərsə, onu ortaqsız, alətsiz, özü edər. O, bütün elədiklərini öz aləti ilə edər, onun (elədiyinin) görkü sonradan ortağa və alətə çevrilər, üzə çıxar və aşkar dünyada bərqərar olar.

Birinci görk – şüurda mövcud olandı. İkinci görk – maddi dünyada mövcuddu. Birinci görkün mövcudluğu əsaslı (əsl) mövcudluq, ikinci görkün mövcudluğu zahiri (zahir) mövcudluqdu.

Dərviş, bil ki, Allahın Xəlifəsinin işləri barədə bildiklərin Allahın İşlərinə də şamil edilə bilər.

Uca Yaradan həyata keçirmək istədiyi hər bir şeyi, ilk əvvəl, heç nəsiz – alətsiz və ortaqsız edər. Yaratdığının görkü sonradan ortaqlara ötürülər, yer dünyasına endirilər və aşkar dünyada bərqərar olar.

Nə isə, söhbətimiz yenə uzandı və biz yenə məqsədimizdən yayındıq.

Dərviş, bil ki, əgər bu görk qəlblə aşkarlanarsa, Allahın Xəlifəsi tərəfindən göndərilən gizli yolçunu dil (yazı nəzərdə tutulur. – Tərtibçinin qeydi) qarşılayar və ona (yolçuya), onun özünə uyğun, on iki hərfdən, dörd söz və dörd ünsürdən ibarət at bağışlanar. Gizli yolçu həmin ata minib aşkar dünyada bərqərar olar və o, aşkar dünyada bərqərar olandan sonra Allahın Xəlifəsinin niyyətində olanlar onun (Allahın Xəlifəsinin) sözünə çevrilər. Yazılanlar yenidən səyahətə başlayar və Allahın Xəlifəsinə, onun öz görümü ilə çatdırılar. «Ondan baş alıb, ona da qayıdar» ifadəsinin mənası da budur. Qalan hərflər və keyfiyyətlərlə də hər şey eynilə belə baş verər.

Beləliklə, bil ki, iki cür söz yaradılıb: biri – deyilən, o biri – yazılandı. Və bil ki, Hökm dünyasından gələn gizli yolçuda sözün hər ikisi var. Yolçu, bu dünyada mövcudluğu etibarilə yaradılanlar dünyasındandı və yaradılmış hər iki sözün mənasını təşkil edər.

Nə isə…. söhbətimiz yenə uzandı və biz məqsədimizdən yayındıq. Məqsədimiz isə bu idi: izah edək ki, böyük dünyada nə varsa, kiçik dünyada da var.

(ardı var)

[1] təharat – namazdan əvvəl yuyunma (dəstəmaza bənzər). Dörd məqama aparan yol isə namaz qılınmasına bənzər.

[2] la məxa – dünyanının yerinin, onun nisbətində təyin oluna bilməsi.

Elektron ədəbiyyat və sənət portalı