Qohum dillərin öyrənilməsi, həmin dillərdə nitq vərdişinin yaradılması və qarşılıqlı tərcümələr xüsusi hazırlıq, dərin nəzəri bilik və böyük təcrübə tələb edir. Fikrimizcə, türkcədən azərbaycancaya və əksinə tərcümələrə məhz bu müstəvidə – qohum dillərdən tərcümə nəzəriyyəsi kontekstində yanaşmaq lazımdır. Azərbaycan və Türkiyə xalqlarını qədim və zəngin ümumtürk mədəniyyəti, ortaq tarixi keçmiş, genotip və dil kökü, məişət, din və adət-ənənələrdəki birlik və yaxınlıq birləşdirir.
Ötən əsrin 80-ci illərinin sonu – 90-cı illərinin əvvəllərindən etibarən, xüsusilə ölkəmiz yenidən öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra xalqlarımızın qarşılıqlı münasibətləri sürətli inkişaf yoluna qədəm qoyub. Türkiyədə və ölkəmizdə taleyüklü tarixi hadisələr, fundamental ictimai-siyasi dəyişikliklər baş verir, dövlətlərimiz arasındakı siyasi-diplomatik, iqtisadi-ticari, ədəbi-mədəni və elmi əlaqələr dinamik inkişafla səciyyələnir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin türk dünyasında aforizmə çevrilmiş “bir millət, iki dövlət” müdrik kəlamı müasir Azərbaycan-Türkiyə qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterini kifayət qədər aydın şəkildə izah edir və xalqlarımız arasındakı əlaqələrin inkişaf formulu kimi qəbul olunur.
Bu gün türk dilləri ailəsinin ən böyük qolunu təşkil edən Türkiyə türkcəsinin obyektiv və elmi şəkildə öyrənilməsinə şərait yaranıb. Sözsüz ki, belə bir şəraitdə Türkiyə türkcəsinin qohum dillərdən tərcümənin nəzəriyyəsi və təcrübəsi müstəvisində Azərbaycan dili ilə qarşılaşdırmalı-müqayisəli şəkildə araşdırılması da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu son dərəcə mürəkkəb prosesin öyrənilməsi, iki yaxın qohum dilin ümumi və fərqli cəhətlərinin elmi-nəzəri tədqiqi, bu fərqlərin türkcədən azəricəyə şifahi və yazılı tərcümə işində meydana çıxardığı çətinliklərin müəyyənləşdirilməsi Türkiyə türkcəsi mütəxəssislərinin qarşısında duran aktual problemlərdəndir.
Qohum dillərdən tərcümə nəzəriyyəsinin özünəməxsus özəllikləri, ümumi tərcüməşünaslıqdan, eləcə də xüsusi tərcümə nəzəriyyəsindən fərqli məziyyətləri var. Hər şeydən əvvəl, qohum dillərdən tərcümə edən mütərcim öz üzərində daim “hazırlıqlı” oxucu nəzarəti hiss edir. Belə ki, uzaq dillərdən fərqli olaraq (təbii ki, söhbət bu dilləri bilənlərdən və mütəxəssislərdən getmir) qohum dili ümumi şəkildə olsa da (gündəlük danışıq, məişət leksikası və s. səviyyələrdə) hamı başa düşür.
Tərcüməçi öz tərcüməsini iki dili də bilən oxucuya ünvanlayır, tam və ya qismən “ikidillilik” (“bilinqvizm”) məkan və şəraitində işləyir. Müqayisə üçün deyək ki, məsələn, ispan, yaxud yapon dilindən tərcümə zamanı belə bir “oxucu nəzarəti” xofu yoxdur. Bu qəbildən dillərin mütəxəssisi olmayanların həmin dillərin orijinalından hər hansı bir bədii əsəri dilimizə tərcümə etməsi faktı ilə qarşılaşmaq mümkün olmadığı halda, Türkiyə türkcəsi mütəxəssisi olmayan xeyli müəllif var ki, bu dildən azərbaycancaya tərcümələr edir.
Türkcədən azərbaycancaya tərcümədə “oxucu nəzarəti xofu” və ya “eyni dil” stereotip düşüncə səbəbiylə əməklərinin istehza ilə qarşılana biləcəyi ehtimalını nəzərə alan mütərcimlər türkcədən tərcümələr zamanı “azəricələşdirən”, “azərbaycancaya uyğunlaşdıran”, “dilimizə nəql edən”, “azəricə işləyən”, “dilimizə uyğulayan” və s. yazırlar.
Türkiyədə isə türk dillərindən tərcümə işi üçün daha çox “aktarma”, “aktarım” (nəqletmə) termininə üstünlük verirlər. Halbuki tərcümə tərcümədir, hətta bu, transliterasiya olsa belə. Məsələn, osmanlıcadan müasir türkcəyə, yaxud dilimizə mətn transliterasiyası bəzən bir mətnin tərcüməsindən daha çətin olur və mütərcimdən daha çox əmək tələb edir.
Yeri gəlmişkən, müasir türkcə və azərbaycancanın eyni olması, bu dillərdən tərcümənin absurdluğu və s. barədə mülahizələr də irəli sürülür.
Vaxtilə türk alimi Mustafa Haqqı Türkəqul Cavidin dili barədə yazırdı: “Cavidin dili istər Azərbaycan daxilində, istərsə də Azərbaycan xaricində ən çox münaqişə və mübahisə olunan bir mövzudur. Məlum olduğu kimi, İstanbul türkcəsi ilə Azərbaycan türkcəsi arasında, ufaq da olsa, bir ləhcə fərqi var. Cavid İstanbul türkcəsini mənimsəmiş, bu şivəni bütün incəliklərinə qədər öyrənmişdi. Yaradıcılığının ilk dövrlərində İstanbul şivəsini məharətlə kullanaraq yaratdığı əsərlərində bu şivəni Azərbaycan ədəbi türkcəsinə yaxınlaşdırmağa çalışmış və bu işə müvəffəq olmuşdur. Bunun üçün də Cavidin türkcəsinə nə tamamilə İstanbul türkcəsi, nə də tamamilə Azərbaycan türkcəsi demək qabildir.
Cəsarətlə deyə bilərik ki, Cavid bu iki türkcə arasında bir körpü yaratmış və hər iki şivə arasındakı məsafəni qısaltmışdı. ...Cavidin işlətdiyi türkcə olduqca dadlı və işlənmiş, gözəl bir türkcədir. Şimali və Cənubi Azərbaycan, Türkiyə, Türküstan və s. türk ellərində tək bir münəvvər bulunmaz ki, Cavidi oxusun, onu anlamasın və onun türkcəsindən zövq almasın”.
Türkiyədə təhsil almış, “İstanbul türkcəsini mənimsəmiş, bu şivəni bütün incəliklərinə qədər öyrənmiş” Hüseyn Cavidin XX əsrin I qərinəsində qələmə aldığı əsərlərinə münasibətdə deyilmiş bu fikir dəqiqdir və heç bir şübhəyə yer qoymur. Həqiqətən də, Hüseyn Cavidin dili məhz türk ellərinin – mənəvi ərazimizin ortaq dilidir. Bizim burada üzərində dayandığımız məsələ hər iki dilin şifahi, yaxud yazılı nitqi və mətnlərinin son 70-80 ildə diferensiallaşması və müasir sinxron müstəvidə fərqliləşməsi məsələsidir.
Ötən əsrin əvvəllərində ustad M.Ə.Sabir də yazırdı:
“Osmanlıcadan tərcümə türkə” – bunu bilməm,
Gerçək yazıyor gəncəli, yainki hənəkdir,
Mümkün iki dil bir-birinə tərcümə, amma
“Osmanlıcadan tərcümə türkə” – nə deməkdir?
Böyük şair bunu osmanlıcadan türkcəyə olan tərcüməyə etiraz olaraq deyib və “türkə eləmək tərcümə” ləfzini məntiqlə qələt adlandırıb (yeri gəlmişkən, ustadın müasiri Əliqulu Qəmküsar bu etirazın əsassızlığına cavab yazsa da, şairi öz fikrindən döndərə bilməyib). Sabirin bu taziyanəsində dilə gətirilən etiraz şeirin qələmə alındığı 1910-cu il üçün də, xeyli sonralar da (təxminən ötən yüzilin 30-cu illərinə qədər) başadüşüləndir. İndi bilməyən yoxdur ki, Cavid yaradıcılığının ən müqəddəs ideyalarından biri böyük mütəfəkkirin dil məsələsi, Turançı dil məfkurəsi idi. Bu gün türkdilli xalqların ortaq ədəbiyyatı və dilinin irəli sürüldüyü ideya böyük Cavidin məfkurəsinin əks-sədası və davamıdır.
Vaxtilə Türkiyədə də, ölkəmizdə də klassik ədiblərin şeirləri olduğu kimi nəşr edilir, başa düşülməyən ərəb, fars kəlmələrinin qarşılığı mətnin axırında (səhifənin aşağısındakı haşiyədə) göstərilirdi. Klassik dönəmlərin əsərlərinə münasibətdə özünü doğrultmuş bu üsul və metoddan müasir mətnlərin tərcüməsi işində də qismən istifadə edilir.
Bizcə, tərcümə prosesində dillərin qohum, yaxud uzaq olmasının tərcümənin asanlığı-çətinliyi məsələsi ilə birbaşa bağlantısı yoxdur və mütərcimin hər iki dili və ya dillərdən birini zəif bilməsindən qaynaqlanır.
Qohum dillərdən tərcümə mətnin əslindən – orijinaldan edilir (təbii ki, vaxtilə türkcə əsərlərin rus dilinə, daha sonra bu dildən azəricəyə çevrildiyini unutmuruq), yəni sətri tərcümə tamamilə ortadan qalxır, üçüncü bir dil üzərindən tərcüməyə ehtiyac duyulmur. Təbiidir ki, orijinaldan tərcüməyə imkan yaradan qohumluq müsbət cəhətdir. Leksik-frazeoloji tərkibin böyük ölçüdə ortaqlığı, morfoloji-sintaktik ümumilik tərcümənin öz əslinə tam adekvat olmasına imkan verir. Bu müsbət cəhət özünü poetik tərcümələrdə xüsusi göstərir. Tərcümə prosesində şeirin forma, misra, bənd kimi komponentlərinin bütünlüklə orijinala uyğunluğunu saxlamaq, qafiyə cütlərinin qarşılıqlarını əksər hallarda tam mühafizə etmək mümkün olur. Məsələn, Türkiyənin tanınmış şairlərindəm Kamaləddin Kamu Kaminin dilimizə çevrilmiş “Qürbət” şeirinə baxaq:
Gurbet o kadar acı
Ki, ne varsa içimde,
Hepsi bana yabancı,
Hepsi başka biçimde.
Eriyorum gitgide,
Elveda her ümide,
Gurbet benliyimi de
Bitirdi bir biçimde.
Ne arzum, ne emelim,
Yaralanmış bir elim,
Ben gurbette değilim,
Gurbet benim içimde.
Bu şeirin tərcüməsinə baxaq. Birinci və ikinci bəndlər cüzi əl gəzdirilməklə transliterasiya edilib:
Qürbət o qədər acı
Ki, nə varsa içimdə,
Hər şey mənə yabançı,
Hər şey başqa biçimdə.
Əriyirəm get-gedə,
Əlvida hər ümidə,
Qürbət mənliyimi də
Bitirdi bir biçimdə.
Diqqət etsək, ritm, bölgü, qafiyə cütlükləri tərcümədə eynilə mühafizə olunub ki, bu da dillərimizin yaxın qohumluğunun ən bariz göstəricisidir. Lakin şeirin üçüncü bəndinin ilk iki misrasının tərcüməsində qeyri-dəqiqlik nəzərə çarpır ki, nə qədər qəribə olsa belə, bu səhv də türk və Azərbaycan dillərinin qohumluğundan qaynaqlanır. Belə ki, şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri ilə mənsubiyyət şəkilçiləri türkcədə üst-üstə düşdüyü halda, dilimizdə fərqlidir (müqayisə et: türkcə ben müdürüm, benim müdürüm; azəricə mən müdirəm, mənim müdirim). Buna diqqət edilməməsi tərcümədə məna təhrifinə yol açmışdır:
Nə arzu, nə əmələm,
Yaralanmış bir eləm.
Mən qürbətdə deyiləm,
Qürbət mənim içimdə.
Mütərcim emelim və elim kəlmələrindəki mənsubiyyət şəkilçilərini I şəxs (xəbər) şəkilçiləri ilə vermiş, ismi xəbərin değilim inkarının sonundakı şəxs (xəbər) şəkilçisi ilə qafiyə cütlüyünü qorumağa cəhd etmiş, məna təhrifinə yol açmışdır. İlk iki bənddəki kimi orijinalın transliterasiyasının verilməsi daha doğru olardı:
Nə arzum, nə əməlim,
Yaralanmış bir elim,
Mən qürbətdə deyiləm,
Qürbət mənim içimdə.
Orijinalda lirik qəhrəmanın – şairin nə arzusu, nə bir əməli qalıb, Vətəni, eli yaralıdır, özü qürbətdə olmasa da, bu sıxıntılar – ölkəsinin düşmən tərəfindən işğalı ona öz Vətənində qürbətlik hissi yaşadır. Tərcümədə isə sanki lirik qəhrəmanın özü nə arzu, nə əməldir, o özü yaralanmış bir eldir.
Əsgər RƏSULOV,
filologiya elmləri doktoru