Ələviyyə Babayeva
(1921-2014)

Yazıçı, tərcüməçi. Əməkdar mədəniyyət işçisi. Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilib. Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini bitirib. “Azərbaycan qadını” jurnalında məsul katib, “Gənclik” nəşriyyatında baş redaktor vəzifələrində çalışıb. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin qəbul komissiyasının üzvü, tərcümə seksiyasının rəhbəri olub. Ədəbi fəaliyyətə 1936-cı ildə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc olunmuş “İki həyat” hekayəsi ilə başlayıb. “Mənim müəlliməm”, “Tək ağac”, “Mən tək deyiləm”, “Tut ağacı”, “Sehrlipillələr”, “Hardasan, dost, harda”, “Səni axtarıram”, “Küləyin tərkində”, “Hörüklər” kitablarının, “Adamlar və talelər”, “Əlvida”, “Bəlkə, sabah olmadı”, “Son döngə”, “Dəli Sona” romanlarının müəllifidir. A.Qaydarın “Uzaq ölkələr”, V.Biankinin “Qırmızı təpə”, K.Paustovskinin “Oğrupişik”, V.Q.Korolenkonun “Satın alınmış uşaqlar”, V.Astafyevin “Ulduz xəzanı” əsərlərini dilimizə çevirib.

Lalələr açanda

Mən onunla ilk dəfə Baltik ölkələrinin birində, Tallin şəhərində tanış oldum. Axşam mehmanxanada darıxırdım. Telefon kitabçasını götürüb vərəqləməyə başladım. İlk səhifənin ilk sətri onun famili ilə başlayırdı: “Abbasov İ. A.”

Əlim dinc durmadı, nömrəni yığdım.

- Mənə “Abbasov İ. A.” lazımdır.

- Eşidirəm sizi.

- Mən Bakıdanam.

- Bakıdan?

- Bəli, Bakıdanam.

- Bakıdan kimdir danışan?

Söhbət rus dilində gedirdi.

- Siz məni tanımırsınız, mən də sizi. Mehmanxanada telefon kitabçasının ilk sətrindəki azərbaycanlı familiyası nəzərimi cəlb etdi. Öyrənmək istədim ki, görüm kimdir bizim həmyerlimiz.

Dəstəkdən gülüş səsi gəldi.

- Eşitmişdim ki, azərbaycanlılar çox yetik olurlar. - Bir an susdu, sonra gülə-gülə sözünə davam etdi, - yetiklik pis deyil. Hər şeyi öyrənmək, hər şeyi bilmək arzusu insanın yaxşı xüsusiyyətlərindəndir.

Azərbaycan dilinə keçdim:

- Yaxşı şeydir deyirsiniz? Onda icazə verin sizə bir sual verim.

O, sözümü başa düşmədi. Üzr istədi. Azərbaycan dilini bilmədiyini çəkinə-çəkinə etiraf etdi.

- Azərbaycandan çoxdan çıxmısınız?

- Mən heç Azərbaycanda olmamışam.

- Hə...

- Atam Azərbaycandan idi. Qarabağdan. Orada Şuşa adlı bir yer var. Şuşa kəlməsini elə tələffüz etdi ki, bir an söhbətin nədən getdiyini başa

düşmədim.

- Atam deyərdi ki, Azərbaycanda uca dağlar başında Şuşa adlı kənd var, mən ordanam.

- Şuşa kənd deyil, qədim, gözəl bir şəhərdir.

- Ola bilər. Atam müharibə illəri bir eston qızına vurulur. Evlənirlər. Müharibədən sonra qayıtmır.

Köksümü ötürdüm: 

- Müharibə çoxlarını vətənsiz qoydu.

O, rus dilində səlis danışsa da, eston ləhcəsi aydın hiss olunurdu.

- Sizdən bir xahişim var.

- Buyurun.

- İcazə versəydiniz, görüşərdik.

- İcazə verirəm. Ancaq əvvəlcədən deyim ki, mən cavan deyiləm. Qorxuram sonradan peşman olasınız.

Yenə güldü:

- Mən də cavan deyiləm.

-Neçə yaşınız olar?

- Otuz.

- Hm. Mən isə təxminən iki dəfə sizdən böyüyəm.

- Dəxli yoxdur. Siz doxsan yaşım var desəniz də, mən sizinlə görüşdən imtina etmərəm.

- Yaxşı. Razılaşdıq.

- Sabah axşam saat 6-da “Qızıl lövbər” restoranında.

Gözləyirdim ki, indi məni evə dəvət edəcək. Unutmuşdum ki, bu gözəl adət indi bizim qoca Qafqaz dağlarından o üzdə qalıb. Yaxşı ki, zirvələr ucadır. Onlar zamanın dəli küləklərinin qarşısını kəsdiyi kimi, bir çox gözəl adət və ənənələri də özündə qoruyub saxlaya bilir.

Ertəsi gün “Qızıl lövbər” restoranında görüşdük. Divarlarında “Qoca Tomasın” zirehli-qalxanlı əksi həkk olunmuş alatoran restoranda adam çox olsa da sakitlikdi. Stolların çoxunda iki-iki oturmuşdular. Cavanlar sanki bir-birilərilə göz-qaşla söhbət edirdilər, tez-tez şərab qədəhlərinin cingiltisi eşidilirdi. Bizim yerlərdə bu qədər adam bir salona yığışanda səs-küydən ağız deyəni qulaq eşitməz.

Stolların üstündə yanan şamların zəif işığında salonu nəzərdən keçirdim.

Sağ tərəfdə pəncərə qarşısında oturan cavan oğlan papirosunu külqabıya basıb söndürdü, cəld yerindən qalxıb mənə tərəf gəldi.

Qarşımda ucaboylu, enlikürək, qaraqaş, qaragöz, şəvə saçları çiyinlərinə axıb tökülən yaraşıqlı bir cavan durmuşdu. Ona qətiyyən otuz yaş vermək olmazdı. Cavan oğlan ayaqlarını cütləyib qarşımda baş əydi: - Səhv etmirəmsə, Bakıdan gələn qanağımızsınız?

- Səhv etmirsiniz.

Adımı söylədim. O da adını təkrar etdi: - Ab-ba-sov İm-ran.

Adı, yəqin ki, İmran idi. Lakin vurğunu birinci hecaya saldığından adi azərbaycanlı adı onun dilində qəribə səsləndi.

Qabaq-qabağa oturduq. Ümumi ahəngi pozmamaq üçün demək olar ki, pıçıltı ilə danışırdıq. Ancaq yenə səsimiz ətrafda oturanların diqqətini cəlb edirdi.

Biz qədim şəhərdə qədim abidələrin qorunmasından, yeni tikililərlərin həmahəngliyindən, finlilər tərəfindən ucaldılmış “Viru” mehmanxanasının bu ahəngi pozduğundan, “Qoca Toomas”dan, “Kök Marqarita” və “Balaca Marqarita” bürclərinin tarixindən, Pirita sahilinin insanı valeh edən nadir gözəlliyindən, Ratuşa meydanında XVI əsrdən bəri fəaliyyətdə olan aptekin böyük ustalıqla təmirindən, eston xalqının kitaba, bir də çiçəklərə olan məhəbbətindən, daha nədən, nələrdən hey danışır, axşamın gözünü qaraldır, saniyələri dəqiqələrə, dəqiqələri saatlara təhvil verirdik.

- Bilsəniz şəhərinizdəki rəngarəng çiçək skamyaları adama nə qədər xoş gəlir...

- Bu skamyaları heç vaxt çiçəksiz görməzsiniz. Qarlı, yağışlı hava-larda, axşam-səhər, hətta küçələrdə get-gəl kəsiləndə də skamyaların üs-tündə çiçək olur.

- Elədir, yanından ötəndə də sənə çiçək təklif edirlər. Keçən axşam mehmanxanaya qayıdırdım, bir qarı məni səslədi. Dedim bəs nə isə soruş-maq istəyir. Sonra başa düşdüm ki, çiçək almağı unutduğumu yada salır. Yaxşı adətdir.

- Elədir. Ancaq bu cəhətdən yaponlara çatan olmaz. Onlar həyatı çiçəksiz təsəvvür etmirlər. Yaponiyada, hətta çiçək elmi, çiçək dili mövcuddur. Ürəkdən keçəni dilə gətirmək çətinləşəndə yaponiyalı çiçəyi köməyə çağırır.

- Yəqin, Yaponiyada olmusuz?

- Dünyanın elə qitəsi yoxdur ki, ayağım dəyməsin.

- Deməli, doğma yurddan savayı hər yerdə olmusunuz. Görmədiyiniz bircə Azərbaycandır.

Gözləri qıyıldı. Onun uşaqlara məxsus tutaş kirpikləri arasından dünyagörmüş və gördüklərini dərk etməyi, saf-çürük etməyi bacaran adamın, yetkin insanın gözləri baxırdı. İndi ona rahat otuz yaş vermək olardı.

- Elədir. Atamın vətənində olmamışam.

O danışırdı, Yaponiyada, Çikaqoda, Parisdə gördüklərini söyləyirdi.

Söyləyirdi ki, İspaniya çiçəklər və muzeylər ölkəsidir, Yaponiyada gözəlliyə, zərifliyə səcdə edirlər, Hollandiyada səhərlər çiçəklərlə salamlaşırlar. Bu ölkədə becərilən qızıl lalələr heç yerdə bitmir. Hollandiya öz qızıl lalələrini təyyarə ilə bütün dünyaya göndərir... Mən isə fikirləşirdim.

Vətənim haqqında fikirləşirdim, çünki vətən şərti coğrafi territoriya deyil, bu insan idrakı ilə ürəyin ayrılmaz vəhdətidir. Vətəndən ayrılmaq, vətəni unutmaq bu mümkün olan şey deyil. Vətən sənin nəfəsində, ürəyindədir. Yalnız həyatın qurtaranda, kəsiləndə o səninlə ölə bilər.

Müsahibim nəfəsini dərdi, şampan butulkasını kraxmallı salfetlə bürüyüb qədəhlərə şərab süzməyə başladı.

- Bilirsinizmi, Hollandiyada becərilən qızıl lalələrin toxumu haradandır?

Butulkanı süfrənin üstünə qoydu. Çatma qaşları yuxarı dartıldı, dinməzcə üzümə baxdı.

- İndi bütün dünyada məşhur olan Hollandiya qızıl lalələrinin toxumu Azərbaycandadır. Bu toxumları ora keçən əsrdə sovqat göndəriblər.

- Çox qəribədir. Burasını bilmirdim.

- Belədir, dost, Azərbaycan da çiçəklər ölkəsidir. Siz Tokiodan, Parisdən, Çikaqodan danışırsınız. Mən o şəhərləri görməmişəm. Ancaq mənim üçün Azərbaycan o yerlərin hamısından gözəldir. Ona görə ki, o mənimdir. Deyirsiniz ki, atanız Şuşadandı, heç bilirsiniz Şuşa necə gözəldir? Burada lalə becərmirlər. Ancaq bir də görürsən ki, yamaclar, dağların döşü göz işlədikcə qızıl lalədir. Baxırsan, gözün qamaşır. Mənə elə gəlir ki, təbiət dünyanın bütün şux rənglərini, gözəlliklərini bu şəhərdə cəmləşdirib. Şuşanın havası və suyu o qədər şəffaf, otları o qədər şux, lalələri o qədər al-qırmızı, günəşi o qədər parlaqdır ki... Məncə, şuşalıyam deyib, Şuşanı görməmək qəbahətdir.

- Əlbəttə, getmək, görmək lazımdır.

- Bilirsiniz, bu torpağın bir xüsusiyyəti də var. Azərbaycanın bütün məşhur müğənniləri Şuşadandır. Şuşalılar uşaqdan-böyüyə hamısı musiqi pərəstişkarıdır. Hamı da nəfəslidir, gözəl səsləri olur. Nədəndir bu? Bəlkə, suyunda, ya havasında bir hikmət var, ya torpağında...

Təzə tanışım gülümsədi:

- Atam da oxuyardı həmişə bir mahnı oxuyardı. Biz onun dilini bilmirdik. Onun mahnısı hələ də qulağımda səslənir, ancaq yada sala bilmirəm. Çünki bu mahnının ahəngi bizim mahnıların ahəngindən tamam fərqlənirdi. Özü də qanıqara, kədərli olanda oxuyardı. Onun mahnısında nə isə vüsala çatmayan, qırıq bir məhəbbət təşnəsi vardı.

Ata vətəni qorumaq üçün vuruşmuşdu. Oğul isə onun doğma diyarı olan məhəbbətini hansı bir nəğmədəsə yaddaşının dərinliklərində qoruyub- saxlamışdı.

O nə isə xatırlamış kimi gülümsədi:

- Xaricdə olanda çox zaman soruşurlar ki, haradansınız, hansı millətin nümayəndəsisiniz? Deyirəm, azərbaycanlıyam.

Azərbaycanlıyam deyirdi. Əcəb! Estonlar onu azərbaycanlı bilirdilər, azərbaycanlılar isə eston.

Vaxt gələcək, o bunu hiss edəcək... Ata vətəndən ayrı düşmüşdü, doğma yerlərə olan məhəbbətini heç olmasa doğma nəğmələrdə tapırdı, oğlunun isə nə vətəni, nə nəğməsi vardı.

- Üç ildir vəfat edəni. Ölümündən dörd-beş ay əvvəl Bakıya getmişdi. Xəstə olduğundan Şuşaya getməyinə həkim icazə verməyibmiş. Gələndən sonra da heç göz açmadı. Tapşırmışdı ki, qəbrimin üstə bir ovuc vətən torpağı səpərsiniz.

Müsahibim fikrə getdi.

Həyətə açılan qapıdan günəş şüaları süzülürdü. Tallində ilin bu vaxtı axşam çox gec düşür.

Kimsə qapını çırpdı. Elə bil günəş içəridə qalmaqdan qorxub tez çölə qaçdı. Müsahibim yuxudan oyanmış kimi dikəldi. Hündür büllur qədəhlərə azca şərab süzdü. Şərabın sarı köpüyündən gözünü çəkmədən qədəhi qaldırdı.

- Sizin sağlığınıza, tanışlıq naminə.

- Təşəkkür. Bakıda, Şuşada görüşmək şərəfinə.

- Şərqlisiniz, əsl şərqli! Şərqlilərdə doğmalıq hissi qüvvətli olur. Doğmanı heç vəchlə itirmək istəmirlər, itirməkdən qorxurlar.

- Eləmi? Bunu yalnız şərqlilərə məxsus hiss sayırsız?.. Təsəvvür edin ki, qatardasınız. Çölə tamaşa edirsiniz. Birdən görürsünüz ki, birisi qatardan aşdı. Təpəcikdən diyirlənə-diyirlənə yıxıldı. Nə edirsiniz?

Müsahibim çiyinlərini çəkdi:

- Mənmi?

- Yox, ümumiyyətlə, soruşuram.

- Şübhəsiz hərə bir cür müdaxilə edər. Biri çığırar, biri haray çəkər...

- Biri də stop kranı çəkib qatarı saxlar... Saxlar ki, yıxılana əl uzatsın.

Müsahibim gülümsədi, zarafata keçdi.

- Bəlkə, yıxılan heç sənin əlini tutmaq istəmir.

- Axı gərək uzadasan ki, biləsən tutmaq istəyir, ya istəmir. Bunun üçün şərqli, ya qərbli olmağın dəxli yoxdur. Gərək insan olasan.

- Elədir, gərək insan olasan, hər şeydən əvvəl insan olasan!

Sükut müsahibəyə müdaxilə etdi. Qədəhə süzülən şərabın köpüyü xışıldadı.

- Onun vəsiyyətini yerinə yetirdinizmi?

- Kimin? Hə, atamı deyirsiniz?

- …     

Başını yırğaladı.

- Təəssüf ki, yox. İş-güc, əl çatmır. Bəlkə, bu yay ezamiyyət götürüb getdim.

Məlum işdir. Getməyəcək. Nə isə... mənə belə gəlirdi.

Onun qəbri də vətən həsrətində olacaq. Xəyalımda tənha bir təpəcik canlandı.

Özgə vətəni özgə mahnılar oxuyurdu.

O, yerində qurcalandı. Ürəyimdən keçən fikirlər sanki onu narahat etdi. Nə isə, qəfil bir təkan daxilində yatmış, gözəgörünməz lokator dalğalarını tərpətdi, oyatdı. O, yerindəcə dikəldi. Özünümü, ya mənimi əmin etmək, inandırmaq üçün dedi:

- Mütləq, mütləq gedəsiyəm. Şuşada da olmalıyam. O yerlərdə lalələr nə vaxt açır?

- Baharda... Mayda, dağ yerində bir az gec...

- Hə, mayın axırında gedərəm. Lalələr açanda.

Vətən yaman şeymiş! Çəkir, çəkir səni. Torpağı da, daşı da... Nəfəsi, nəğməsi də... Qızıl lalələri də səsləyir səni...