Ötən əsrin yaşıdı olan Luis Bunyuel (1900–1983) filmləri kimi mürəkkəb, təzadlı və ziddiyyətli həyat yaşayıb. “Əndəlüs köpəyi” ilə sürrealizmi kinoya gətirən Bunyuelin kameranın dili ilə danışdığı yuxularında təxəyyüllə gerçəklik arasında qalan insan bəşəriyyətin qanunlarına, tabulara dəhşətli etirazıyla yeni qiyafədə peyda olur. O, bütün çərçivələri dağıtmaq, azadlığın ağlasığmaz hüdudlarını aşmaq istəyir, min illərdən bəri daşlaşmış ehkamlarla yaşayan Adəmə yeni həyat təklif edir.

“Mən yazmaq bacarığı olanlardan deyiləm. Bu kitabın ərsəyə gəlməsində mənə Jan-Klod Karyer yardımçı olub. O bu kitabda uzun söhbətlərimiz zamanı danışdıqlarımızdan heç nəyi dəyişməyib”.

Belə bir epiqrafla başlanan “Mənim son nəfəsim” Bunyuelin ilk və son kitabıdır.

“Mənim son nəfəsim”

(kitabdan hissələr)

YADDAŞ

Həyatının son on ili anam gün-gün yaddaşını itirirdi. Qardaşlarımla birgə yaşadığı Saraqosadakı evimizə – anama baş çəkməyə gələndə hərdən ona şəkilli bir jurnal verərdim. Anam ilk səhifəsindən son səhifəsinəcən diqqətlə jurnaldakı şəkillərə baxardı. Sonra bu jurnalı ondan alıb yenidən təzə jurnal kimi özünə qaytarardım. Və anam onu əvvəlki maraqla vərəqləyərdi.

Axır günlər o qadın uşaqlarını tanımırdı, adlarını yadırğamışdı, hətta özünün də kimliyini unutmuşdu. Mən otağına keçib anamı öpürdüm, vaxtımın xeyli hissəsini onunla keçirirdim (deyim ki, yaşına görə çox yaxşı qalmışdı, hərəkətləri, oturub-durmağı yerli-yerindəydi). Sonra otaqdan çıxıb dərhal da geri qayıdırdım və anam məni əvvəlki təbəssümlə qarşılayır, elə bil birinci dəfə görürmüş kimi əyləşməyə yer göstərirdi. Və adımın nə olduğunu bilmirdi.

…Yetmiş yaşımda məni haqlayan amneziya şəxsi və heç də uzaq olmayan xatirələrimdən başlandı. Məsələn, beş dəqiqə əvvəl o alışqanı görən hara qoydum? 1980-ci ilin mayında Madridə son səfərim zamanı hansı mehmanxanada qalmışdım? Bilmirəm, xatırlamıram. Bax elə bunun ardınca da amneziya gəlir –  insanın bütün həyatı yaddaşından silinir. Anamda olduğu kimi.

Amma şəxsən özümə gəlincə, mən hələ amneziyanın bu üçüncü dərəcəsini canımda hiss eləmirəm. Uzaq keçmişimlə, gəncliyimlə, hətta uşaqlığımla bağlı çox şeyləri tam aydınlığıyla xatırlayıram. Bu vaxt xeyli adlar və sifətlər yaddaşımda dirilir. Əgər kimisə unutmuşamsa, bunu özümə faciə eləmirəm. Bilirəm ki, unutduğum o adam qəflətən, qəribə bir şəkildə yenidən yaddaşımda peyda olacaq.

LEHİNƏ və ƏLEYHİNƏ      

Sürrealizmin qızğın dövrlərində biz xeyirlə şəri, ədalətlə ədalətsizliyi, gözəlliklə eybəcərliyi bir-birindən kəskin şəkildə ayırmışdıq: bir kitabı mütləq oxumaq, digərini qəti oxumamaq, bir işi mütləq görmək, digərini qəti görməmək… Bu bizim yanaşma tərzimiz idi. O köhnə oyunumuzu xatırlayıb memuarlarıma da belə bir ovqat qatmaq qərarına gəldim. Belə bir qurama oyunu hamıya məsləhət görərdim.

Mən heyrətamiz müşahidələrinə, bütün canlı varlıqlara sonsuz sevgisinə görə Fabrın “Entomoloji xatirələr”inə pərəstiş edirdim. Hansısa kitabla müqayisəyə gəlməyən bu əsər Bibliyadan da bir baş yuxarıdır. Həmişə demişəm ki, əgər adada tək-tənha yaşamalı olsam, özümlə yalnız bu kitabı götürərəm. Amma indi fikrimi dəyişmişəm – adada kitaba nə ehtiyac var?

Mən Sadı sevirdim. İlk dəfə Parisdə onun kitabını oxuyanda yaşım iyirmi beşi adlamışdı. Onun yazdıqları mənə Darvinin əsərlərindən də güclü təsir etmişdi.

“Sodomda yüz iyirmi gün” kitabını ilk dəfə çox az nüsxəylə Berlində çap etmişdilər. Mən o kitabı Rober Desnosla qonaq getdiyimiz Rolan Tualın evində gördüm. Bu yeganə nüsxəni oxuyanlar arasında Marsel Prust da var idi. Mənə də müvəqqəti oxumağa verdilər.

O vaxtacan Sad haqqında anlayışım belə yox idi. Bu kitab məni heyrətləndirdi. Madrid universitetində Kamoensdən Danteyə, Homerdən Senrvantesə qədər dünya ədəbiyyatının, demək olar, bütün nəhənglərinin kitabları mənim üçün əlçatan idi. Bəs onda necə olmuşdu ki, cəmiyyətin bütün qatlarını dərindən, sistemli şəkildə təhlil edən bu heyrətamiz kitabın adını belə eşitməmişdim. Bu mənim üçün dəhşətli zərbə oldu. Deməli, universitetdə məni aldadıblar. Dərhal digər incilərin mənası, dəyəri gözümdə heç oldu. “İlahi komediya”nı oxumağa cəhd etdim. Bu əsər mənə dünyanın ən quru, hətta Bibliyadan da quru kitabı kimi göründü. Hələ “Luziada”nı, yaxud “Azad olunmuş Qüds”ü demirəm.

Bəli, Sadı bütün bu kitabların hamısından əvvəl oxumaq lazım idi. Gör bir nə qədər vaxt hədər gedib!

Sadın o biri kitablarını da tapmaq istədim. Amma onların hamısı ciddi qadağa altındaydı. Bretonla Eluarın məni gətirdikləri “Bonapart” küçəsindəki kitab mağazasının sahibi adımı “Jüstina”nın müştəriləri siyahısına yazsa da, o kitabı ala bilmədim. Əvəzində “Sodomda yüz iyirmi gün”ün əlyazmasını əlimdə tutdum, hətta az qala onu alacaqdım.

Mən çox bəyəndiyim “Buduar fəlsəfəsi”ni, “Jüstina” və “Cülyetta”nı oxumaq üçün dostlardan aldım. Bretonda, Rene Kreveldə bu kitab var idi. Rene Krevel intihar edəndə evinə ilk gələn Dali olmuşdu. Sonra Breton və o biri dostlar gəlmişdilər. Az sonra Londondan Krevelin məşuqəsi gəlib çıxdı. O qadın dəfn mərasiminin qarma-qarışıqlığında “Jüstina”nın itdiyini aşkar etdi. Bu kitabı kimsə oğurlamışdı. Dali? Ola bilməz. Breton? Absurddu. Həm də bu kitab onun özündə də var idi. Məlum oldu ki, oğru Krevelin kitabxanasına yaxşı bələd olan yaxın adamlardan biri o imiş. Amma o, bu günəcən cəzalandırılmayıb.

Sadın vəsiyyəti məni sarsıtdı. O xahiş edirdi ki, külü hara gəldi səpələnsin, bəşəriyyət onun kitablarını və adını unutsun. İstərdim ki, mən də özüm haqda belə deyəm.

Bütün heyranlıqlar ötəri olduğu kimi, əgər bu gün mənim Sada marağım itibsə belə, hər halda, içimdəki həmin o mədəni inqilabı unuda bilmirəm. Görünür, onun mənə təsiri çox olub.

Karların çoxu kimi mən də korları sevmirəm. Hərdən özümə sual verirəm: doğrudanmı, korlar karlardan daha xoşbəxtdir? Elə düşünmürəm.

Dünyanın korları arasında birinə heç hörmətim yoxdu. Həmin adam Xorxe Luis Borxesdi. O çox yaxşı yazıçıdır, şübhə ola bilməz, amma dünya yaxşı yazıçıyla doludur. Həm də mən hansısa bir insana yalnız yaxşı yazdığına görə  hörmət eləyə bilmərəm. Başqa keyfiyyətlər də lazımdır. Altmış il əvvəl iki-üç dəfə görüşdüyüm Borxes isə mənə yekəxanalıq, təkəbbürlük mücəssəməsi kimi göründü… Əksər korlar kimi yaxşı danışıq qabiliyyəti olan Borxesin yeganə məqsədi “Nobel” almaqdı.

Mən onun bu mövqeyini Jan-Pol Sartrın hərəkətiylə müqayisə edirəm. İsveç Akademiyası onu Nobel mükafatına layiq görəndə Sartr addan da, puldan da imtina etdi. Qəzetdə bu barədə oxuyanda ona təbrik teleqramı göndərdim. Mən çox təsirlənmişdim.

Kim bilir, əgər Borxeslə bir də görüşsəm, bəlkə, onun barəsində mövqeyim tamam dəyişdi.

Mən rus ədəbiyyatını çox sevirəm. Parisə gələndə bu ədəbiyyata Bretondan, yaxud Jiddən daha yaxşı bələd idim. Rusiya və İspaniya arasında Avropanın üstüylə, ya da altıyla uzanan nəsə bir gözəgörünməz əlaqə var.

Mən informasiyanın yayılmasına nifrət edirəm. Qəzet oxumağı dünyanın ən şər işi hesab edirəm. Əgər diktator olsaydım, yalnız bir qəzetin və bir illüstrasiyalı jurnalın çapına icazə verərdim, özü də üstündə ciddi senzura olmaqla. İncəsənət haqqında olan indiki informasiyalardan adamı xəcalət təri basır. Qəzetlərin başlıqları ürək bulandırır. Yoxsulluğa nə qədər işarə etmək olar? Yeganə məqsəd çoxlu kağız satmaqdı. Həm də hansısa xəbər bir göz qırpımında digərini sıradan çıxarır.

Bir dəfə Kann festivalı zamanı “Nis-Maten”də çox maraqlı (ən azı mənə görə) informasiya oxudum. Yazılmışdı ki, Monmartrda Sakre-Kyör günbəzlərindən birinin partladılmasının qarşısı alınıb. Səhərisi gün bu vəhşiliyi törətmək istəyənlərin kimliyini öyrənmək, onları bu hərəkətə hansı səbəblərin sövq etdiyini bilmək üçün yenidən həmin qəzeti aldım. Bu haqda bircə kəlmə də yox idi. Sakre-Kyör günbəzləri növbəti təyyarənin qaçırılması xəbərinin kölgəsində itdi, bu hadisəyə daha qayıtmadılar.

Mən heyvanları, xüsusən həşəratları müşahidə etməyi çox sevirəm. Onların fizioloji, yaxud anatomik xüsusiyyətləri məni maraqlandırmır, sadəcə, onların hərəkətləri maraqlıdı.

Mən liliputları sevirəm. Onlardakı özünəinam hissi məni valeh edir. Bu yaraşıqlı və müdrik insanlarla işləməyi xoşlayıram. Onların çoxunda riyakarlıq olmur. Onlar heç vaxt normal boylu olmaq istəməzdilər. Çox seksualdılar… “Nazarin”də oynayan bir liliput aktyorunun Mexikoda normal boylu iki məşuqəsi var idi və o, növbəylə hər ikisinə çatırdı. Qadınlar arasında liliputlardan xoşlananı az deyil. Səbəb, ola bilsin, qadınların onları eyni vaxtda həm məşuq, həm də uşaq kimi görməsindədir.

Cəmiyyətimiz reklam üzərində qurulsa da, reklama nifrət edirəm və hər vəchlə ondan qaçmağa çalışıram. Məndən soruşa bilərlər: “Bəs onda bu kitab nəyə lazımdır?” Cavab belədir: “Əvvəla, mən bu kitabı heç vaxt təkbaşına yazmayacaqdım, həm də əlavə edim ki, ziddiyyətli həyat yaşasam da, bundan heç vaxt rahatsız olmamışam və bu həyat tərzindən imtina etməyi ağlıma belə gətirməmişəm. Çünki mənim varlığım, təbiətim ziddiyyətlərdən yoğrulub”.

VİDA NƏĞMƏSİ

…Artıq nə vaxtdı ki, dünyadan köçən dostların adlarını qeyd kitabçama yazıram. “Mərhumların kitabı” adını verdiyim bu kitabçanı hər gün vərəqləyirəm. Orada əlifba sırasıyla yüzlərlə ad var. Mən bura yalnız, heç olmasa, bir dəfə əsl insani əlaqədə olduğum adamların adlarını daxil edirəm. Sürrealist dostlarımın adları bu siyahıda qırmızıyla qeyd olunub. 1977–1978-ci illər onlar üçün faciəvi oldu. Man Rey, Maks Ernst, Kalder, Jak Prever bir-birinin ardınca cəmi bir neçə ayın içində həyatdan köçdülər.

Bəzi dostlarım bu kitaba nifrət edir. Görünür, bir gün onların da adlarının bura düşəcəyindən qorxurlar. Amma mən bu kitabı çox sevirəm. Onun sayəsində bu vaxtacan rastıma çıxanlardan biri də unudulmayıb. Bacım Konçita bir gün mənə tanıdığım gənc ispan şairinin öldüyünü xəbər verdi. Dərhal onun adını siyahıya saldım. Üstündən xeyli keçəndən sonra o, Madrid kafelərindən birində rastıma çıxdı. Onun əlini sıxanda bir neçə dəqiqə mənə elə gəldi ki, ruhla görüşürəm.

…Sonum barədə illüziyalara qapılmağı xoşlamasam da, hərdən özümdən soruşuram, görən, ölüm məni hansı şəraitdə haqlayacaq. Hərdən mənə elə gəlir ki, ən yaxşısı vaxtsız, qəfil ölümdür – dostum Maks Aubanın ölümü kimi… O, kart oynaya-oynaya dünyasını dəyişdi. Amma ölümə uzunmüddətli hazırlığı daha üstün sayıram. Bu zaman haçansa yaşadığın, işlədiyin, artıq sənin bir hissənə çevrilən yerlərlə vidalaşmaq imkanın olur. Mənim üçün bu yerlər Paris, Toledo, El Palur, San-Xose, Puruadı. Axır illər hər dəfə mənə əziz olan bu yerləri tərk edəndə bu sözlərlə vidalaşıram: “Əlvida, San-Xose, mən səninlə necə də xoşbəxtdim! Sənsiz mənim həyatım tamam başqa olardı. Artıq mən gedirəm, bir də heç vaxt səni görməyəcəm. Amma sən mənsiz də elə bu cür qalacaqsan. Mən sənə əlvida deyirəm”. Mən dağlar, çeşmələr, ağaclar, qurbağalarla da belə vidalaşıram.

Hərdən iş elə gətirir ki, vidalaşdığım yerlərə qayıtmağım da olur. Bu zaman ordan çıxanda yenidən vidalaşıram.

Öləndə özüm üçün dəqiqləşdirmək istərdim ki, bir daha geriyə yol olmayacaq. Son vaxtlar məndən səfərlərə az-az çıxmağımın, Avropada nadir hallarda olmağımın səbəbini soruşanda belə cavab verirəm: “Ölüm qorxusundan”. Onda mənə deyirlər ki, burada ölmək ehtimalım nə qədərdisə, orada da bir o qədərdir. Onda mən başa salıram: “Bu, ölməkdən qorxmaq demək deyil. Siz məni düzgün anlamadız. Mən ölümdən qorxmuram. Amma istəmirəm ki, bu, səfər zamanı, yolda baş versin. Mənim üçün mehmanxana nömrələrindən birində, açıq çamadanların, yerə dağılmış kağız-kuğuzların arasında ölməkdən dəhşətli nəsə yoxdur”.

…Bir şeyə kədərlənirəm: bizim bu dünyada məndən sonra olacaqlardan xəbər tutmayacağam. Axı mən bu dünyanı hərəkətdə qoyub gedirəm. Elə bil davamı hələ çap olunmayan bir romanın ortasında qalmısan. Məncə, bizdən əvvəlki insanlar özlərindən sonrakı dünyaya belə maraq göstərməyiblər. Hər halda, bu maraq belə güclü olmayıb. Axı dünənəcən dünya elə ləng dəyişirdi ki. Bir etirafım da var: qəzetlərə nifrət etsəm də, istərdim ki, hər on ildən bir tabutumdan qalxıb köşkə yaxınlaşım və bir neçə qəzet alım. Artıq nəsə istəmirəm. Qoltuğumdakı qəzetlərlə, solğun bənizimlə divarlardan tuta-tuta qəbiristanlığa qayıdardım və elə oradaca dünyamızın faciələri barədə oxuyardım. Sonra da rahatlanıb etibarlı sinədaşımın altında təzədən yuxuya gedərdim.