Anton Pavloviç Çexov

(Rusiya)

(1860-1904)

 

SOYUQ QAN

(hekayə)

         Xeyli vaxtdı yarımstansiyada dayanıb qalan uzun yük qatarı tərpənənə oxşamır; parovozdan da səs-səmir çıxmır, elə bil tamam sönüb. Qatarın həndə­vərində, stansiya qapılarında  ins-cins gözə dəymir. Hansı vaqondansa düşən solğun işıq zolağı ehtiyat yolun relsləri boyunca sürüşür; elə həmin vaqonda, döşəməyə salınmış yapıncının üstündə iki adam oturub – başında quzu dərisindən papaq, əynində qısa kürk olan ağ saqqallı qoca ayaqlarını irəli uzadıb nə barədəsə kirimişcə düşünür, ayağında uzunboğaz çirkli çəkmələr olan nimdaş drap pencəkli bığsız gənc isə bayaqdan yanpörtü uzanıb qarmonunu cırıldadır. Bunlar mal göndərənlərdir. İçəri yüklə doludur; əgər vaqonun divarından asılmış piy şamıyla yanan fənərin tutqun işığında həmin yükə nəzər salsan, ilk baxışda qısqaclarını tərpədə-tərpədə sürüşkən nəm divarla üzüyuxarı dırmaşan iri xərçənglərə bənzər nataraz canlılar gözünə dəyəcək; daha diqqətlə baxdıqda isə toranlıqda iri-iri buynuzlar və onların kölgəsi aşkarca seçilməyə başlayar, ardınca da arıq, uzun kürəkləri, çirkli tükləri, quyruqları və gözləri görərsən. Bunlar da cöngələr və onların kölgəsidir. Hamısı səkkiz cöngədir; bəziləri quyruqlarını tənbəl-tənbəl yellədir, bəziləri də yatmağa çalışır, ya da durmağa rahat yer axtarır. Vaqon çox darıs­qaldır; cöngələrdən biri yatırsa, qalanlar bir-birinə qısılıb durmalı olur. İçəridə nə axur var, nə döşənək, nə bir çəngə ot...

         Qoca uzun sükutdan sonra cibindən gümüşü saatını çıxarıb baxır: üçə on beş dəqiqə işləyib.

         – Düz iki saatdı durmuşuq, – o əsnəyir, – gedib onları tələs­dirmək lazımdır, yoxsa səhərəcən elə burda durub qalasıyıq. Ya yatıblar, ya da, Allah bilir, orda nə işlə məşğuldurlar.

Qoca ayağa qalxır; öz uzun kölgəsiylə ehmalca qapıdan çıxıb gecənin zülmətinə enir, üzü lokomotivə sarı iyirmiyəcən vaqonun yanından adlayıb sobası közərən vaqona yaxınlaşır; ağzıaçıq sobanın qənşərində hərəkətsiz oturmuş bir insan fiquru görsənir; adamın burnu, dizləri və kepkasının günlüyü al-qırmızı rəngdədir, qalan yerləri isə qaranlıqdan seçilmir.

– Hələ çox durasıyıq? – qoca soruşur.

         Cavab gəlmir; şübhə yox ki, hərəkətsiz fiqur yuxudadır.   Qoca səbirsizliklə boğazını arıtlayıb gecənin qatı nəmişliyindən büzüşə-büzüşə lokomotivin yan-yörəsində hərlənir; qoşa fənərin gur işığı gözlərini qamaşdıranda onsuz da qaranlıq olan gecə qocaya daha da zülmət görünür; o, stansiyaya yönəlir.

         Stansiyanın pilləkəni, həmçinin platforma tamam yaşdır. Bəzi yerlərdə təzəcə yağıb indi əriməkdə olan qar ağarır. Kerosin iyi gələn stansiyanın içi işıqlı, özü də hamam kimi istidir. Onluq tərəzilərdən və konduktor geyimində kiminsə yatmış olduğu balaca, sarı divandan savayı içəridə başqa avadanlıq gözə dəymir. Sol tərəfdə taybatay açıq olan iki qapı var: bir qapıdan teleqraf dəzgahı və yaşıl qapaqlı lampa görünür, o birindən isə yarısınacan dolablar yığılmış balaca bir otaq. Otağın pəncərəsi ağzında ober-konduktorla maşinist oturublar; hansısa papağı əllərində əzişdirə-əzişdirə höcətləşirlər. Maşinist deyir:

         ­– Yox, bu əsl, qunduz xəzi deyil, polskidir. Xalis qunduz bu cür olmur. Bilmək istəyirsizsə, bunun qiyməti ən uzağı beş dənə manatlıqdır!

         – Bilirsiz, deyəsən, siz lap... beş dənə manatlıq ha! Biz indi bunu tacirdən soruşub öyrənərik, – ober-konduktor narazı tərzdə qocaya tərəf çönür, – cənab Malaxin, sizcə, bu, xalis qunduzdur, yoxsa polyak malıdır?

         Qoca papağı əlinə alıb başı çıxan adamlar kimi xeyli əlləşdirir, iyləyib-üfürür; incik sifətinə kinayəli təbəssüm qonur.

         – Mən biləni, deyəsən, polyak malıdır, – handan-hana sevincək dillənir. – Elədir, polskidir ki var.

         Mübahisə qızışır; ober-konduktor sübut etməyə çalışır ki, bəs xəz xalis xəzdir, maşinistlə Malaxin isə öz dediklərindən dönmürlər. Mübahisənin lap qızğın yerində birdən Malaxin bura nə məqsədlə gəldiyini xatırlayır.

         – Xəz də öz yerində, papaq da! Ancaq, cənablar, axı bu qatar nə vaxtdı dayanıb! Kimi gözləyirik? Getməyək?!

         – Gedək, – ober-konduktor razılaşır. – Adama bir papiros da tüstülədib tərpənək. Amma tələsməyin heç bir faydası yoxdur, onsuz da stansiyada bizi ləngidəcəklər!

         – Nə əsasla?

         – Elə-belə... çox gecikmişik axı... Elə ki, bir stansiyada gecik­din, qarşıdan gələn qatara yol verməkçün hər stansiyada ləngi­dirlər. İstəyirsən indi get, istəyirsən sübh tezdən, heç fərqi yoxdur, on dördüncü nömrə daha əlimizdən çıxdı. Çox güman ki, iyirmi üçlə gedəcəyik.

         – O nə cür olan şeydir?

         – Elə bu cür.

         Malaxin maraqla ober-konduktora baxıb nəsə düşünür və öz-özüylə danışırmış kimi qeyri-iradi mızıldanır:

         – Yalandısa, qoy Allah özü mənə qənim olsun! Bircə-bircə saymışam, cib dəftərçəmə də yazmışam: yola çıxandan bəri düz otuz dörd saat dayanmışıq. Siz axırda işi o yerə çatdıracaqsız ki, ya öküzlər gəbərəcək, ya da mənzilbaşına çatanda mənim ikicə manat da xeyrim olmayacaq. Yox, vallah, bu getmək deyil, adamı əməlli-başlı müflis qoymaqdır!

         Ober-konduktor qaşlarını çatıb elə bir tərzdə köks ötürür ki, sanki bu ifadə ilə dil açıb demək istəyir: "Təəssüf ki, bütün bunlar həqiqətdir!" Maşinist kirimişcə durub fikirli-fikirli əlindəki papağı nəzərdən keçirir. Hər ikisinin üzündən hiss olunur ki, nəsə gizli fikirləri var, ancaq bunu bir-birinə demirlər. Özü də ona görə yox ki bu fikri bir-birindən gizlin saxlamaq istəyirlər, yox, ona görə ki bu cür fikirlər kirimiş halda sözlə deyildiyindən daha yaxşı çatdırılır. Və Malaxin onları anlayır. Dərhal da əlini cibinə salıb bir onluq çıxarır; sorğusuz-sualsız, səsinin tonunu, üzünün ifadəsini dəyişmədən, inam və səmimiyyətlə, bəlkə, yalnız ruslara xas olan rüşvət alıb-vermək qaydasıyla onu ober-konduktora uzadır. O da pulu sakitcə götürür, tələsib-eləmədən, dörd qatlayaraq cibinə qoyur. Sonra hər üçü otaqdan çıxır, konduktoru oyadıb platfor­maya sarı yönəlirlər.

         – Havaya bax, – ober-konduktor çiyinlərini qısır, – göz gözü görmür!

         – Daha danışma, lap it öldürən soyuqdur…

         Yaşıl lampalı teleqraf dəzgahının yanında teleqrafçının kürən başı görsənir; az keçmiş böyründə qırmızı furajkalı ayrı bir baş – çox güman ki, stansiya rəisinin başı – peyda olur. Budur, həmin baş masa üzərinə əyildi: rəis göy blankda nəyisə oxuya-oxuya barmaqları arasında siqaret tutduğu əlini tələsik halda sətirlərin üstüylə sürüşdürür... Malaxin bir qədər gözləyib sonra təzədən öz vaqonuna tərəf gedir.

         Yol yoldaşı eləcə yanpörtü uzanmış halda hələ də astadan öz qarmonunu çalmaqdadır. Bığsız sifəti onu lap uşağa oxşadır; enli almacıq sümükləri olan ağ, ətli üzü uşaqlara məxsus qayğılı, baxışları kədərli və itaətkardır. Bununla belə, o da qoca kimi enlikürək, möhkəm və cantaraqdır, özü də nəsə heç tərpənib-eləmir, sanki öz iri gövdəsini hərəkətə gətirməyə çətinlik çəkir. Adama elə gəlir ki, əgər yerindən tərpənsə, o saat nəsə bir səs-küy qoparıb cöngələri də, elə özünü də qorxudacaq. Qarmonun dilləri üzərin­də ağır-ağır gəzən cod barmaqlarından ardı-arası kəsilmə­dən zəif və qırıq-qırıq səslər süzülüb yeknəsəq bir motivə çevrilir; gənc də buna diqqətlə qulaq asır və üzünün ifadəsindən görünür ki, öz çalğısından məmnundur.

         Zəng səsi eşidilir. Ancaq səs elə zəifdir ki, sanki hardansa uzaqdan gəlir. Dərhal ikinci, üçüncü zəng və ober-konduktorun fiti eşidilir. Dərin sükut içində bir dəqiqə də ötüb-keçir; qatar isə tərpənmək bilmir ki, bilmir; durduğu yerdə eləcə durub qalmaqdadır. Aşağıdan kirşə altında xırtıldayan qarın səsinə bənzər naməlum səslər eşidilir; bundan sonra vaqon tərpənir və səslər tədricən yavaşıyır. Yenə araya sükut çökür. Bir azdan buferlərin cingiltisi eşidilir, güclü təkandan vaqon qəfildən elə silkələnir ki, cöngələr bir-birinin üstünə aşır.

         – Görüm səni o dünyada belə silkələnəsən! – qoca qarasına deyinə-deyinə peysərinə sürüşmüş papağı düzəldir. – Belə getsə, axırda heyvanların hamısını şikəst eləyər!

         Yaşa dinməzcə ayağa qalxır, yıxılmış cöngələrdən birinin buynuzundan yapışıb qaldırmağa çalışır...

         Təkandan sonra yenə ortalığa qatı sükut çökür. Vaqonun altında xırtıldayan qarın səsi eşidilir və deyəsən, qatar bir qədər geri hərəkət edir.

         – İndi yenə silkələyəcək, – qoca dillənir.

         Doğrudan da, qatar sanki qıc olmuş kimidir; qəfil şaqqıltı eşidilir, vaqon sanki yerindən atılır, cöngələr də yenə bir-birinin üstünə aşırlar. Yaşa qulaq verib deyir:

         – Deyəsən, qatar ağırlaşıb, ona görə çətin tərpənsin.

         – Bayaqdan ağır deyildi, indi noldu ağırlaşdı? Yox, məsələ ondadı ki, ober-konduktor pulu maşinistlə bölüşməyib. Sən apar bunu ver ona, yoxsa səhərəcən belə olacaq.

         Qocadan üçmanatlığı alıb vaqondan yerə atılan Yaşanın ağır addımlarının boğuq səsi getdikcə eşidilməz olur. Yenə araya sakitlik çökür. Qonşu vaqondakı cöngələrdən biri ara vermədən böyürür, elə bil oxuyur. Bir azdan Yaşa qayıdıb gəlir.

         – Ört qapını, Yaşa, ört yataq. Boş yerə şam niyə yansın?

         Yaşa ağır qapını çəkib bağlayır. Lokomotivin fiti eşidilir və qatar, nəhayət ki, yerindən tərpənir. Qoca yapıncının üzərinə uzanıb başını bağlamanın üstündə rahatlayır.

         – Evdə ayrı məsələ! Həm istidir, həm təmizdir, həm də yumşaq. Dua eləməyə də yer var. Burda isə donuzdan da betər   gündəyik. Dörd sutkadı çəkmələr ayağımızdan çıxmır.

         Yaşa qatarın ləngərindən səndirləyə-səndirləyə fənəri birtəhər açıb nəm barmağıyla fitili basıb söndürür.

         – Hə-ə, – böyründə uzanan oğlunun enli kürəklərinin kürəyinə söykəndiyini hiss edən Malaxin sözünə davam edir. – Yaman soyuqdur. Dəlmə-deşiklərdən əsir ki əsir! Adamın ana-bacısı burda bircə gecə yatsa, səhərə meyiti çıxar. Qardaşların kimi oxumağa həvəsin olmadı, gimnaziyaya da getmədin, indi öz cəzandır, çək. Özün təqsirkarsan. İndi onlar isti yorğan-döşəkdə yatırlar, sən fərsizsə burda çöngələrə tay olmusan...

         Qatarın səs-küyündən qocanın sözləri eşidilmir, o isə hələ bir xeyli deyinir, köks ötürür, boğazını arıtlayır. Soyuq getdikcə lap kəskinləşir. Təzə peyinin kəsif qoxusu, mum yanığının iyi içərinin havasını elə üfunətli, elə dözülməz hala salıb ki, yuxuda Yaşanın boğazı, sinəsi içəridən geyişməyə başlayır, o da boğazını arıtlayıb asqırır; qoca isə adətkər olduğundan sinədolusu nəfəs alır, yalnız aradabir boğazını arıtlayır. Təkərlərin tıqqıltısından, vaqonun ləngə­rindən belə bilinir ki, qatar sürətlə, həm də əyri-üyrü yollarla gedir. Ağır nəfəs alan parovozun gurultusu aləmi başına götürüb, cöngələrsə narahat halda bir-birinə qısılaraq buynuzlarıyla vaqonun divarını taqqıldadırlar.

         Qoca yuxudan ayılanda vaqonun dəlmə-deşiyindən və açıq pəncərədən obaşdanın mavi göy üzü görünür. Soyuq dözüləsi deyil, illah da adamın kürəyi, ayaqları az qalır donsun. Qatarsa dayanıb. Qaşqabağı yer süpürən Yaşa cöngələrin yanında hərlənir. Qocanın heç kefi yoxdu. O, kəndir dolaşığını cöngənin ayağından açmaq üçün iri çiyinlərini heyvanın döşünün altına verib onu yerindən qaldırmağa çalışan Yaşanı acıqlı-acıqlı süzüb boğazını arıtlayır, sonra deyinməyə başlayır:

         – Dünən dedim axı kəndir uzundur. Qulaq asmaqla heç aran yoxdu, gərək hökmən öz bildiyini eləyəsən. Qanmaz!

         Qoca hirslə qapını çəkib açır; vaqonun içinə işıq düşür. Qapının qənşərində sərnişin qatarı dayanıb, qatarın üzərindən isə qırmızı bina – bufeti olan hansısa iri stansiya görsənir. Vaqonların üstü, eləcə də bütün ətraf təzə yağmış narın qar örtüyünə bürü­nüb. Sərnişin qatarının vaqonları arasından ora-bura gedib-gələn, var-gəl edən adamlar gözə dəyir, kürən, qırmızısifət jandarmların aşağı-yuxarı necə gəziş­mələri görünür. Başında frak, əlindəki məcməyidə bir stəkan çay, iki də suxarı olan və soyuqdan titrəyə-titrəyə platforma uzunu qaçan qar kimi ağ önlüklü, yarı­yuxulu lakeyin sifətinə baxmaq yetər ki, həyatından necə narazı olduğunu aşkarca görəsən.

         Qoca ayağa qalxır və üzünü gündoğana tutub dua oxuyur. Yaşa cöngəni rahatlayıb kürəyi vaqonun küncünə qoyur, sonra qocanın böyründə gəlib dayanır; o təkcə dodaqlarını tərpədib xaç çevirir, atası isə bərkdən pıçıldaya-pıçıldaya duaların sonluğunu ucadan və aydın səslə tələffüz edir.

         Yaşa duasını bitirib tələm-tələsik xaç çevirir, qocadan beş qəpik alıb mis çaydanı götürür, qaynanmış su dalınca stansiyaya qaçır; relslərin, şpalların üstündən iri addımlarla tullana-tullana narın qar üzərində yepyekə izlər salır, dünəndən qalma çayı yerə boşalda-boşalda əlindəki beş qəpikliklə çaydanı cingildədir. Bufetçinin mis çaydanı nə hikkə ilə qırağa itələməsi vaqondan çox aydınca görünür; əlbət ki, beş qəpiyə öz samovarını yarıyacan boşalt­mağı o heç istəməz, ancaq Yaşa özü samovarın lüləyini burur, üstəlik də, mane olmasınlar deyə hər iki tərəfdən dirsək­lərini yerə dirəyib çaydanı ağzınacan doldurur. Vaqona sarı qaçarkən bufetçi onun ardınca bərkdən çığırır:

         – Səni görüm lənətə gələsən, köpəkoğlu!

         Çay içdikləri vaxt Malaxinin qaşqabağı bir az açılır.

         – Yeməyə canıq, amma iş qalıb böyrü üstdə. Dünən bütün günümüz elə yeyib-içməklə keçib, haqq-hesabı isə tamam yaddan çıxartmışıq…

O, dünənki məsrəfləri bircə-bircə dilə gətirib hamısını ucadan sadalaya-sadalaya cib dəftərçəsinə yazır; bu dəftərdə onun yol uzunu konduktora, maşinistə, yağlayıcıya nə qədər pul verdiyi qeyd edilib...

         Sərnişin qatarı artıq çoxdan gedib və indi bomboş yolda hey aşağı-yuxarı gedib-gələn növbətçi lokomotiv sanki öz sərbəstliyini bayram edir. Günəşin parlaq telləri ağappaq qarın üzərində sayrışır, stansiyanın örtüyündən, vaqonların damından yerə parlaq, işıqlı damcılar düşür.

         Çay dəsgahından sonra Malaxin yerindən tənbəl-tənbəl qalxıb vaqonu tərk edir. Birincidərəcəli salonun ortasında tanış ober-konduktorla əyninə tüklü palto geymiş, çox qəşəng saqqalı olan cavan stansiya rəisi dayanıb. Rəis bir yerdə durmağa adət eləmədiyindən cıdır atı kimi gah bu, gah da o biri ayağının üstünə keçir, tez-tez ətrafa nəzər salıb yanından ötənlərə hərbi qaydada salam verir, gülümsünüb göz vurur. Onun yanaqları al, özü sağlam və şəndir; üzündə elə bir təravət var ki, elə bil narın qarla birgə indicə göydən düşüb. Qocanı görcək ober-konduktor günah­karcasına köks ötürüb əlini yellədir.

         – On dördlə getmək bizə qismət olmadı. Kalan gecikmişik. Həmin nömrə ilə artıq başqa qatar yola düşüb.

         Stansiya rəisi tələm-tələsik hansısa blankları nəzərdən keçirir, sonra da mavi və gülümsər gözlərini Malaxinə tuşlayıb sorğu-suala başlayır:

         – Cənab Malaxin sizsiniz? Cöngələr sizinkidir? Səkkiz vaqon? Yaxşı, indi neyləyək? On dördüncü nömrəni mən gecədən buraxmışam... gecikmisiniz... İndi bəs neyləyək?

         O, bir cüt barmağıyla ehmalca Malaxinin xəz kürkündən yapışır, ayaqlarını dəyişə-dəyişə ona səmimiyyətlə izah edir ki, bəs filan nömrə artıq gedib, filan nömrə də gedəcək; ancaq o, Malaxinə əlindən gələni etməyə hazırdır. Və üzünün son dərəcə xoşbəxt ifadəsindən aşkarca hiss olunur ki, bu gənc oğlan nəinki tək Malaxini, hətta bütün dünyanı sevindirməyə hazırdır! Qoca diqqətlə qulaq asır, nömrələrdən başı çıxmasa da, yenə razılıqla başını tərpədir və hətta iki barmağıyla gəncin tüklü paltosuna toxunur. Bu cür mədəni və mehriban adamla tanışlıq, beləsinə qulaq asmaq Malaxin üçün xoşdur; hüsn-rəğbətini bildirməkdən ötrü o, əlini cibinə salıb ordan bir onluq çıxarır, bir az düşünüb üstünə iki manat da əlavə edir və stansiya rəisinə uzadır. Rəis hərbi qaydada salam verməklə pulu alıb cibinə qoyur və ağlına qəfildən gələn təzə ideya ilə dərhal da sözə başlayır:

         – Qulaq asın, cənablar, bəlkə, biz belə eləyək... hərbi qatar gecikir... görürsüz ki, hələ gəlib çıxmayıb... Bəlkə, siz elə hərbi qatarla gedəsiz? Mən onu iyirmi səkkizinci nömrə ilə buraxaram. Necə olar, hə?

         – Pis olmaz, – ober-konduktor razılaşır.

         – Əla! – rəis sevincək dillənir. – Əla! Elə isə, burda əbəs yerə vaxt itirməyin, lap indicə yola düşün. Mən sizi elə bu saat yola salaram! Əla!

         O, Malaxinə hərbi qaydada təzim edib sonra blanklara göz gəzdirə-gəzdirə öz otağına tələsir. Qoca isə indiki söhbətdən hədsiz məmnundur; o gülümsünür və salonu başdan-ayağacan nəzərdən keçirib sanki sevinmək üçün başqa nəsə də tapmaq istəyir. Sonra ober-konduktorun qolundan yapışır:

         – Bizsə gedək içək.

         – Tez deyil?

         – Xeyr, icazə verin sizi lütfən qonaq edim.

         Bufetə sarı yönəlirlər. İlk qədəhi gillədəndən sonra ober-konduktor ağzına bir şey atmaq üçün stolun üstündəki şeyləri xeyli nəzərdən keçirir. Solğun və şişkin sifətli bu yaşlı adam çox potadır, özü də köklüyü xoşagəlməzdir; vaxtlı-vaxtında yatmayan, çox içən adamlara məxsus sarılığı var.

         – Hə-ə, indi ikincini də içmək olar, – Malaxin deyir. - Belə soyuqda içmək günah deyil. Yeyin, siz allah, yeyin. Deməli, ümidim sizədir, cənab ober-konduktor, güman edirəm, yolda heç bir əngəl-filan olmayacaq. Bilirsiz, bizim bu maldarlıq işində hər saatın öz hökmü var. Qiymət bu gün belədir, sabah başqa cür. Bircə gün, uzağı ikicə gün gecikdinsə – işləri korlayacaqsan, özü də xeyri bir yana dursun, üzr istəyirəm, hələ üstəlik, adam şalvarsız da qalar. Yeyin, siz Allah, yeyin... Ümidim sizədir, o ki qaldı qonaqlığa-filana, lütfən, həmişə sizin qulluğunuzdayam.

         Ober-konduktoru yedirdəndən sonra Malaxin vaqona qayıdır. Oğluna göz basıb deyir:

         – Dinmə, indicə qoşun qatarını onlardan qopartdım; indi bərk gedəcəyik. Konduktor dedi ki, əgər axıracan bu nömrə ilə getsək, ən uzağı sabah axşam saat səkkizdə ordayıq. Özünü oda-közə vurmasan, heç nə çıxmaz, qardaş, bax öyrən.

         Birinci zəngdən sonra üz-gözü his-pas içində olan nimdaş şalvarlı bir adam vaqonun qapısı ağzına yaxınlaşır. Bu, indicə qatarın altına girib çəkiclə təkərləri tıqqıldadan yağlayıcıdır.

         – Cənablar, bu cöngə olan vaqonlar sizinkidir? – soruşur.

         – Bizimkidir, nolub ki? – Malaxin cavab verir.

         – O olub ki, vaqonların ikisi xarabdır, onları bu kökdə yola buraxmaq olmaz, gərək təmirə saxlayaq.

         – Ağlına gələni uydurma! Biryolluq de ki, içmək istəyirsən.

         – Necə xətrinizdi, cənablar, amma mən gedib bunu xəbər verməliyəm.

         Qoca nə təşvişə düşür, nə də özündən çıxır; əlini arxayınlıqla cibinə salıb iki dənə ikimanatlıq çıxarır və yağlayıcıya uzadır. O da eyni arxayınlıqla pulu götürüb mərhəmətlə qocaya baxır.

         – Deyəsən, alverə gedirsiz... Yaxşı peşədir!

         Malaxin arxayın nəzərlə yağlayıcının hisli sifətinə baxa-baxa köks ötürüb sözə başlayır ki, bəs qabaqlar cöngə alveri həqiqə­tən sərfəli idi, indi isə bu iş risk tələb edir, özü də çox zərərlidir... amma yağlayıcı onun sözünü yarımçıq kəsir:

         – Burda mənim bir yoldaşım da var, cənab tacirlər, bəlkə, siz onu da razı salaydınız...

         Və Malaxin onu da razı salır... 

Hərbi qatar sürətlə gedir, stansiyalarda da müqayisə edilə­cək dərəcədə az dayanır. Qocanın kefi kökdür. Gənc stansiya rəisinin xoş təəssüratı ona bərk sirayət edib; içdiyi araqdan beyni yüngülcə dumanlanır, hava əladır və gözə görünən hər şey irəlidə işlərin yaxşı olacağını vəd edir. O yorulmaq bilmədən həvəslə danışır, dayanacaqlarda isə gah ober-konduktoru, gah maşinisti bufetə çəkib onlarla qədəh-qədəhə vurur, özü də arağı sadəcə deyil, marçıltı ilə içib səmimiyyətlə gülümsünür:

         – Sizin öz işiniz var, bizim öz işimiz. Allah sizə də xeyir versin, bizə də; məsləhət özününküdür...

         Araq yavaş-yavaş içini qızışdırdıqca qoca işgüzar həvəsə düşür, çalışmaq, tələsmək, arayışları yerbəyer etmək, bir də elə hey danışmaq, danışmaq istəyir. Gah ciblərini, gah bağlamalarını eşələyib hansısa blankı axtarır, gah nəyisə xatırlayıb di gəl heç cür yadına sala bilmir, gah da ehtiyac olmadan pul kisəsini çıxarıb təkrar-təkrar pullarını sayır, boş-boşuna əlləşib-vurnuxur, ah çəkir, köks ötürür, təşviş keçirir, poçt-teleqraf blanklarını, haqq-hesab kağızla­rını, mərkəzi ət şirkətlərinin məktublarını, teleqraflarını töküb-töküşdürür, cib dəftərçəsini qənşərinə qoyub ucadan oxuyur, hələ Yaşanı da məcbur edir ki, ona qulaq assın; blankları oxumaqdan, qiymətlər barədə danışmaqdan təngə gələndə isə hər dayana­caq­da yerə düşüb cöngələrin olduğu vaqonlara cumur, əllərini hiddətlə yelləyə-yelləyə dəhşətə gəlir, hüznlə zarıyır:

         – Pərvərdigara! Müqəddəs və əzabkeş Vlasi! Heyvan olanda nolar, axı o da adam kimi yemək, içmək istəyir. Düz dörd gündür ki, dillərinə heç nə dəyməyib.

         Yaşa qocanın ardınca düşüb onun bütün göstərişlərini itaətkarcasına yerinə yetirir. Atasının tez-tez bufetə qaçması Yaşanın heç xoşuna gəlmir; atasından çəkinsə də, hərdən dilini saxlaya bilmir, qocanı sərt nəzərlə süzüb deyir:

         – Əcəb yaxşı başlamısız! Nə münasibətlədi bu? Olmaya ad gününüzdü?

         – Doğma atana göstəriş verməyə sənin haqqın yoxdur.

         – Yaxşı bəhanədir...

         Qocanın dalınca hərlənməyə ehtiyac olmadıqda isə, bir qayda olaraq, Yaşa vaqonda oturub qarmonunu çalır, hərdənbir aşağı düşüb qatarın böyrüylə tənbəlcəsinə yeriyə-yeriyə təndirlərə odun atan fəhlələrə, ya da təkərlərə tamaşa edir. Maşinistlə kömək­çisi dedikcə laqeyd, soyuqqanlı adamlardır. Onlar nəsə anlaşılmaz hərəkətlər edir, özü də heç tələsənə oxşamırlar. Bir az parovozun yanında durandan sonra Yaşa tənbəl, ləngərli yerişlə stansiyaya dönür, dayanıb bufetin piştaxtasına tamaşa edir, sonra hansısa maraqsız elanı ucadan oxuyub ağır addımlarla təzədən vaqona qayıdır. Üzündə nə süstlük var, nə də həvəs; onunçün vaqonda, evdə, ya parovozun böyründə olmağın heç bir fərqi yoxdur...

         Axşamüstü qatar böyük bir stansiyada dayanır. İşıqlar təzəcə yandırılıb; mavi fonda, təmiz, şəffaf havada onlar ulduzlar kimi ağ və parlaqdır; alaqaranlıq örtüyün altında isə qırmızı şəfəq saçırlar. Hər yan qatarla doludur. Adama elə gəlir ki, yeni qatar gəlsə, dayanmağa yer tapmayacaq. Yaşa qaynanmış su dalınca stan­si­ya­ya qaçır. Platforma boyunca qəşəng geyimli xanımlar və gimna­zist­lər gəzişirlər. Platformadan durub baxanda xeyli uzaqda, axşam toranlığında xırdaca odcuqlar sayrışır – bu, şəhərdir. Hansı şəhər? Yaşa üçün bunu bilmək maraqlı deyil. O yalnız vağzal arxasındakı tutqun işıqları və xırda tikililəri görür, yükdaşıyanların çığırtısını eşidir, sifətini qamçılayan küləyin sərtliyini hiss edir və düşünür ki, yəqin, bu şəhər o qədər də yaxşı deyil, narahat və darıxdırıcıdır.

         Çay içdikləri vaxt, hava tam qaralanda qatar yüngül təkan­dan diksinən kimi olur və geri hərəkət edir. Bir azdan dayanır; çöldə anlaşılmaz çığırtılar, səslər eşidilir, buferlərin həndəvərindən zəncir şaqqıltısı gəlir. Qatar tərpənib qabağa gedir, on dəqiqədən sonra onu yenə geriyə sürüyürlər.

         Vaqondan çıxanda Malaxin öz qatarını tanıya bilmir; budur, onun səkkiz vaqonu indi vaqon-platformalarla bir cərgədə dayanıb. Platformaların iki-üçü tikinti daşıyla dolu, qalanları bom­boşdur. Qatarın yan-yörəsində gəzişən yad konduktorlar qocaya həvəssiz-könülsüz çavab verirlər, çox vaxt da eşitməzliyə salırlar; onların Malaxinlik işləri yoxdur, tələsirlər ki, qatarı mümkün qədər tez qoşub özlərini isti yerə versinlər.

         – Bu hansı nömrədir? – Malaxin soruşur.

         – On səkkiz.

         – Bəs hərbi qatar necə oldu? Niyə mənim vaqonlarımı hərbi qatardan açdınız?

         Cavab almayıb stansiyaya tərəf üz tutur. Əvvəlcə ober-konduktoru axtarır, tapmayıb stansiya rəisinin otağına gedir. Rəis stol arxasında əyləşib blankları araşdırır və özünü elə göstərir ki, guya içəri girən adamdan xəbərsizdlr. Onun xarici görkəmi çox qabarıqdır: qırxıq başı qara, qulaqları pələ, burnu donqar, sifəti tutqun, baxışları acıqlıdır; sanki bərk təhqir olunub. Malaxin öz giley-güzarını uzun-uzadı şərh etməyə başlayır, o isə qanmırmış, çətin anlayırmış kimi stulun söykənəcəyinə yayxanıb kəlməbaşı əsəbiliklə soruşur:

         – Nə? Necə? Nə-ə? Axı niyə on səkkizlə getmək istəmirsiz? Aydın danışın, mən heç nə başa düşmürəm! Necə? Bəlkə, hökm eləyəsiz yüz yerə parçalanım?

         Rəis sualı sual dalınca yağdırıb heç bir bəlli səbəb olmadan getdikcə sərtləşir. Malaxin pul kisəsini çıxartmaq üçün artıq əlini cibinə salsa da, rəis nə səbəbdənsə təhqir olunmuş kimi yerindən sıçrayıb çölə atılır. Malaxin də çiyinlərini çəkib otaqdan çıxır və baxır ki, görsün daha kiminlə danışmaq olar.

         Bu yorucu günü təzə bir qayğı ilə başa vurmaq arzusundanmı, ya ürək sıxıntısındanmı, ya da sadəcə, "Teleqraf" sözü yazılan lövhə gözünə sataşdığındanmı – hər nədisə, o, pəncərəyə yaxınlaşıb teleqram göndərmək istədiyini bildirir və qələmi əlinə alıb bir qədər düşünəndən sonra göy blankda belə bir mətn yazır: “Təcili. hərəkət rəisinə. Səkkiz vaqon canlı yüklə. Hər stansiyada ləngidirlər. Xahiş edirəm təcili nömrə verəsiniz. Cava­bın haqqı ödənilmişdir. Malaxin”.

         Teleqramı göndərəndən sonra Malaxin yenə stansiya rəisinin otağına qayıdır. Üstünə boz mahud çəkilmiş balaca divanda gözündə eynək, başında yenot dərisindən tikilmiş papaq olan bakenbardlı qəşəng bir cənab oturub; onun əynində eynən qadın kürkünə bənzəyən xəz haşiyəli, akselbantlı qəribə bir kürk var. Nəzarətçi geyimində olan çox arıq, damarları çıxmış başqa bir cənab onunla üzbəüz dayanıb.

         – Əfv edərsiniz, – nəzarətçi qəribə kürklü cənaba müraciət edir. – Mən indi sizə bir əhvalat söyləyəcəm! Günlərin bir günü Z. yolu N. yolundan düz üç yüz dənə yük vaqonu oğurlayır. Bu, faktdır! Allaha and olsun ki, belədir! Gətirib vaqonlara təzə rəng çəkir, üstünə də öz literlərini həkk eləyir – siz Allah, lütf edin! N. yolu hər yana agentlər göndərir, axtarır, axtarır və birdən, təsəv­vürünüzə gətirin ki, Z. yolunun nasaz vaqonlarından biri təsadüfən rastlarına çıxır. N. yolu vaqonu depoya çəkib təmir eləyəndə birdən təkərlərin üstündə nə görsə yaxşıdır? Öz möhürünü! Hə, necədir? Hərgah bunu mən eləsəydim, tutub Sibirə göndərərdilər, amma öz aramızdır, dəmir yollarının nə qorxusu!

         Savadlı, oxumuş adamlarla söhbət eləmək Malaxinin xoşla­dığı işdir. O, saqqalını tumarlayıb ədəblə söhbətə müdaxilə edir.

         – Cənablar, misal üçün, gəlin belə bir əhvalat götürək: mən X.-yə cöngə aparıram. Düz səkkiz vaqon. Yaxşı... İndi fikir verək: mənim hər vaqonumu 600 puddan hesablayırlar, ancaq çətin ki mənim səkkiz cöngəm 600 pud gəlsin, bu, qətiyyən mümkün deyil, intəhası, bunu nəzərə alan kimdir...

         Bu vaxt atasını axtaran Yaşa içəri daxil olur; qulaq asa-asa əvvəlcə stulda əyləşmək istəsə də, güman ki, gövdəsinin ağırlığını xatırlayıb duruxur və özünü pəncərənin qırağına verir. Malaxin sözünə davam edir:

         – …kimdir bunu nəzərə alan, üstəlik də, oğlumla ikimizə III dərəcə hesabı ilə düz 42 manat çıxırlar. Bu mənim oğlum İakovdur; evdə ikisi də var. Hə, bir də mən belə görürəm ki, bu dəmir yolları maldarları tamam var-yoxdan çıxarır. Qabaqlar naxır qovanda bundan sərfəli idi.

         Qoca kəlmələri uzada-uzada tələffüz edir, özü də hər sözdən sonra Yaşaya nəzər salıb sanki ona demək istəyir: bax gör oxumuş adamlarla mən necə danışıram!

         – Əfv edin, – nəzarətçi onun sözünü kəsir. – Bu heç kəsi narahat eləmir, heç kəs tənqid barədə düşünmür! Niyə? Çox sadəcə! Çünki alçaqlıq o yerdə narahatlıq doğurur, o yerdə təşvişə səbəb olur ki, orda təsadüfən peyda olub qaydanı pozmuş olsun; burda isə alçaqlıq, yaramazlıq gündəlik qaydaların əsasını təşkil edir. Bəli, buralarda, yolun hər şpalı üzərində onun izi var, qoxusu var, ona görə də, təbii ki, çox tez, çox asanlıqla vərdişə çevrilir! Bəli!

         İkinci zəng eşidiləndə əynində qəribə kürk olan cənab ayağa qalxır, nəzarətçi öz qızğın nitqinə davam edə-edə onun qoluna girib platformaya sarı aparır. Üçüncü zəngdən sonra stansiya rəisi otağa daxil olub masa arxasına keçir.

         – Qulaq asın, mən axı hansı qatarla gedəcəm? – Malaxin soruşur.

         Rəis blanklara nəzər salıb hiddətlə deyir:

         – Malaxin sizsiz? Səkkiz vaqon? Hər vaqona görə bir manat verməlisiniz. Altı iyirmi də marka pulu. Hamısı 14 manat 20 qəpik.

         Pulu alandan sonra o nəsə qeyd edir və bir dəstə blankı hirslə cırıb tələsik otaqdan çıxır.

         Axşam saat 10-da Malaxin hərəkət rəisindən iki kəlməlik cavab alır: "Üstünlük verilsin". Qoca teleqramı oxuyub mənalı tərzdə göz vurur və özündənrazı halda qatlayıb yan cibinə qoyur.

         – Bax öyrən, Yaşa...

         Gecəyarısı qatar yoluna davam edir. Yenə dünənki kimidir: gecə qaranlıq və soyuq, dayanacaqlar – yorucu. Yaşa yapıncının üstündə oturub soyuqqanlılıqla qarmonunu çalır, qoca isə nəsə bir iş görmək istəyir. Stansiyaların birində protokol tərtib etmək həvəsinə düşür. Jandarm onun tələbi ilə oturub yazır: "188...-ci ilin 10 noyabrı, mən, N. jandarm polis idarəsinin Z. şöbəsinin unter-zabiti İlya Çered 19 may 1871-ci il tarixli qanunun 11-ci maddəsinə əsasən X. stansiyasında aşağıdakı protokolu tərtib etdim..."

         – Sonra nə yazaq? – jandarm soruşur.

         Malaxin blankları, poçt və teleqraf qəbzlərini masanın üstünə tökür... Nə istədiyini heç özü də dürüst bilmir; sadəcə, ürəyindən keçir ki, bütün yol boyu baş verənləri, çəkdiyi ziyanı, düşdüyü zərəri, stansiya rəisləri ilə olan söhbətlərini acı, tikanlı sözlərlə müfəssəl şəkildə protokola yazdırsın.

         – Yazın ki, Z. stansiyasının rəisi mənim vaqonlarımı hərbi qatardan açıb ayırdı, çünki sifətimdən xoşlanmamışdı.

         Malaxin istəyir ki, jandarm bu sözləri lap elə beləcə də protokola salsın. Jandarm isə çox həvəssiz, tənbəlcəsinə qulaq asır, Malaxini axıradək dinləmədən yazmağa girişir və nəhayət, öz protokolunu bu cür tamamlayır: "Yuxarıda qeyd edilənləri mən, unter-zabit Çered bu protokola yazdım və Z. şöbəsinin rəisinə təqdim etdim, nüsxəsi isə meşşan Qavril Malaxinə verilsin".

Qoca protokolun nüsxəsini alıb kağız-kuğuzla dolu yan cibinə qoyur və özündən son dərəcə razı halda təzədən vaqona qayıdır.

         Səhər Malaxin yenə də kefsiz oyanır, ancaq bu dəfə hirsini Yaşanın yox, öküzlərin üstünə tökür.

         – Qırılıb batdılar! Heyvancığazların axırıdır! Allah mənə qənim olsun, hamısı gəbərəcək! Tfu!

         Çoxdan dilinə su dəyməyən, yanğıdan əzab çəkən cöngələr divarların qırovunu, Malaxin yaxınlaşanda onun soyuq kürkünü yalayırlar; yaşaran gözlərindən də aşkarça görünür ki, yazıq heyvanlar susuzluqdan tamam halsızlaşıblar, acından ölürlər və vaqonun ləngəri onları büsbütün heydən salıb.

         – Sürü indi bu lənətə gəlmişləri! Tezcənə gəbərsəydiniz! Yoxsa üzünüzə baxanda adamın əti çimçəşir.

         Günorta üstü qatar iri bir stansiyada dayanır. Burda Mala­xi­nin cöngələrinə su verirlər, ancaq heyvanlar suyu içmirlər, çünki su həddindən artıq soyuqdur...

         İki sutka da ötüb-keçir və nəhayət, uzaqdan, tutqun duman arxasından paytaxt görsənir. Şəhərdən aralıda, yük stansiyasının yanında qatar dayanır; yol başa çatır, azadlığa buraxılan cöngələr buz üstündə yeriyirlərmiş kimi büdrəyir, səndirləyirlər.

         Yükü boşaldandan sonra Malaxinlə Yaşa şəhər kənarındakı mehmanxananın ucuz nömrələrindən birində qərar tuturlar. Onlar çirkab içində yaşayır, çox pis yeməklər yeyir, bütün günü aşxa­nadan eşidilən orkestrin zəhlətökən gur sədası altında yatmalı olurlar. Qoca səhər tezdən harasa alıcı axtarmağa gedir, Yaşa isə bütün günü nömrədə oturur, ya da küçəyə çıxıb şəhəri seyr edir. O, peyinlənmiş çirkli meydançaya, dumana bürünmüş monastırın diş-diş divarlarına, aşxanaların üzərindəki lövhələrə, baqqal dükanının pəncərəsindən içi pryaniklə dolu alabəzək bərnilərə tamaşa edir, sonra əsnəyə-əsnəyə geri qayıdır... Paytaxt onu qətiyyən maraqlandırmır.

         Nəhayət, cöngələri hansısa tacirə satırlar. Qocanın tutduğu naxırçılar cöngələri on-on ayırıb şəhərin o başına qovurlar. Heyvanlar başlarını aşağı salıb şəhərin səsli-küylü küçələrini yorğun addımlarla ölçə-ölçə ömürlərində birinci, həm də elə sonuncu dəfə gördükləri şeylərə məyus-məyus tamaşa edirlər; dallarınca gələn cındır paltarlı naxırçılar da başlarını aşağı sallayıblar. Çox darıx­dı­rı­cıdır... Hərdən fikirdən ayılan naxırçılardan biri öz vəzifəsini yadına salıb cöngənin belinə yağlı bir çubuq ilişdirir. Ağrıdan səndirləyən heyvan beş-on addım qabağa qaçıb ətrafına boylanır, sanki yad adamların gözü qabağında döyüldüyündən xəcalət çəkir.

         Cöngələri satandan və evdəkilər üçün bir az pay-puş alandan sonra, nəhayət, ata-oğul qayıtmaq tədarükü görürlər. Qatarın yola düşməsinə üç saat qalanda artıq alıcılarla içməyə macal tapmış və buna görə də qayğılı görünən Malaxin Yaşanı götürüb aşxanaya düşür və çay içməyə otururlar. Əyalət adamlarının əksəriyyəti kimi qoca Malaxin də tək yeyib-içməyi xoşlamır: ona özü kimi qayğılı, mühakiməli adamlar gərəkdir.

         – Sahibkarı çağır, – o, xidmətçiyə göstəriş verir. – De ki, mən onu qonaq etmək istəyirəm.

         Müştərilərinə bir o qədər də lütfkarlıq göstərməyən laqeyd aşxana sahibkarı keçib stol arxasında əyləşir, Malaxin də ona baxıb gülümsünür və danışmağa başlayır:

         – Alveri qurtardıq! Keçini qırğıya dəyişdik. Bəs necə?! Biz yolda olanda ət üç doxsana idi, indi isə üç iyirmi beşə enib. Hə-ə, deyirlər gecikmişik, üçcə gün tez gəlmək lazım imiş, çünki indi ətə tələbat qabaqkı kimi deyil, Filip pəhrizi başlayıb... Ara yaman qarışıqdır! Hər cöngədə düz on dörd manat ziyana düşdüm. Bir özünüz hesablayın: mal gətirmək adama neçəyə başa gəlir? On beş manat tarif haqqı, hər baş öküzə əlavə altı manat, sonra da canım sənə desin, rüşvət... qonaqlıq... filan... bəhmən...

         Sahibkar nəzakət xatirinə qulaq asa-asa çayını qarışdırır, Malaxin isə gah ah çəkir, gah ufuldayır, gah da öz uğursuz səfərini lağa qoyur və hərəkətlərindən açıq-aşkar görünür ki, çəkdiyi ziyan heç vecinə də deyil; onun üçün xeyir də birdi, zərər də – təki ona qulaq asan tapılsın, təki başını bir işlə qarışdırsın.

         Bir saatdan sonra onlar çamadan və çuvallarla yüklənmiş halda nömrədən çıxıb aşağı düşürlər ki, xizəyə oturub vağzala yollansınlar. Sahibkar, dəhliz xidmətçiləri və hansısa arvadlar onları yola salır. Qoca çox mütəəssirdir. O öz manatlıqlarını gah onun, gah bunun cibinə dürtür, kəlmələri uzada-uzada deyir:

         – Xudahafiz, sağlıqla qalın! Allah sizi kamınıza yetirsin! Sağlıq olsun, inşallah, yenə bir gün paytaxtda görüşərik. Əlvida! Sağ olun... İnşallah!

         Xizəyə oturan kimi papağını çıxarır, yönünü duman arxa­sından güclə sezilən monastıra çevirib xeyli müddət xaç çevirir. Yaşa atasının böyründə, oturacağın qırağında əyləşib ayaqlarını yana sallayır. Onun üzü hələ də ifadəsizdir; Yaşa evə getdiyinə fərəhlənmədiyi kimi, paytaxtı doyunca gəzməyə imkan tapmadı­ğına da əsla təəssüflənmir.

         – Haydı! Tərpən!

         Sürücü atların kürəyini qamçılayır və geri qanrılıb söyüşə başlayır ki, bəs xizəyin yükü həddən artıq çox və ağırdır.

Çevirəni: Mahir N. Qarayev

Tərcüməçidən: 1887-ci ildə yazılmış bu hekayə dahi rus yazıçısının bu mövzuda və bu üslubda yeganə əsəridir.