Volfqanq Borxert
(1921–1947)
TORPAQ
Bu gecə Radi yanıma gəlmişdi. Elə həmişəki sarıbəniz Radi idi və həmişəki kimi, yenə də titrək, zərif dodaqlarında təbəssüm oynayırdı. Gözlərindəki ifadələr də yerində idi – qorxu və ümidsizlik. Çənəsindəki iki cüt bir tək sarı tük də olduğu kimi qalmışdı. Hər şey əvvəlkinin eyni idi.
‒ Axı sən ölmüşdün, Radi, – dedim.
‒ Hə... sən Allah, gülmə...
‒ Niyə gülürəm ki?
‒ Bilirəm, həmişə mənə gülübsünüz. Çünki gülməli yeriyərdim, məktəbə gedəndə heç tanımadığım cürbəcür qızlardan danışardım. Həmişə də buna gülərdiniz. Onsuz da bilirəm ki, mən bir az qorxaq idim.
‒ Çoxdan ölübsən?
‒ Yox, yox. Ancaq öləndə qış idi. Heç torpağa da əməlli basdıra bilmədilər. Hər yer donmuşdu, daşa, dəmirə dönmüşdü...
‒ Hə, sən Rusiyada öldün axı...
‒ Elə birinci qış. Gülmə, sən Allah, Rusiyada ölmək yaman pis imiş, orada hər şey mənə yaddır. Ağacların özü də. O kədərli ağaclar! Çoxu ağcaqayındır. Düz deyirəm, məni basdırdıqları yerdə təkcə o qüssəli ağcaqayınlardır. Orada hərdən daşlar inildəyir! Çünki rus daşlarıdır. Meşələr də gecələr fəryad qoparır. Çünki rus meşələridir. Qar da orada haray salır. Çünki rus qarıdır. Mən orada yalqızam... qəribəm...
O, çarpayının kənarında oturub sükuta qərq oldu.
‒ Radi, bəlkə, orada ölübsən deyə hər şey sənə belə görünür?!
O, üzümə baxdı:
‒ Elə düşünürsən? Yox əşi, sən də boşla... yaman yaddır. Hər şey... – gözlərini yerə dikdi. – Hər şey elə yaddır ki! Hətta adam özü özünə də!
‒ Adam özünə də?
‒ Bəs necə! Ancaq gülmə, sən Allah, doğrudan, elədir. Lap adam özü də özünə yaddır. Sən Allah, gülmə, elə bunun üçün gecə vaxtı durub gəlmişəm sənin yanına. Dedim, bir səninlə məsləhətləşim.
‒ Mənimlə?
‒ Hə, gülmə, səninlə! Sən ki məni yaxşı tanıyırsan, elə deyil?
‒ Bəlkə də...
‒ Bunun dəxli yoxdur. Sən məni lap yaxşı tanıyırsan. Yəni xarici görünüşümü deyirəm. Mənim necə adam olduğumu yox, necə göründüyümü...
‒ Sən sarıbənizsən... sir-sifətin də yerində...
‒ Yox, qorxma, de ki, sifətin saralıb. Axı özüm bilirəm.
‒ Deməli...
‒ Hə, sifətin bir az avazıyıb, ancaq yenə həmişəki kimi enlidir, orda təbəssüm də gəzir.
‒ Bəs gözlərim?
‒ Sənin gözlərin həmişə bir az... bir az qüssəli, qəribə olardı.
‒ Yalan danışma, mənim gözlərimdə həmişə nə isə bir qorxu, ümidsizlik olub. Çünki bilmirdim, siz mənim o qızlar barədə danış- dıqlarımın hamısına inanacaqsınız, ya yox. Bəs sonra? Üzüm necə, təmiz olardı?
‒ Yox, olmazdı. Çənəndə iki cüt, bir tək sarımtıl tük vardı. Sən elə bilirdin onlar görünmür. Ancaq biz görürdük...
‒ Həm də gülüşürdünüz.
‒ Hə, gülürdük.
Radi çarpayımın kənarında oturub dizlərini ovuşdururdu:
‒ Hə... – sonra pıçıldadı, – elə idim. – Elə! – Birdən qorxu çökmüş gözlər mənə zilləndi:
‒ Mənə bir yaxşılıq eləyərsən? Ancaq gülmə, sən Allah... Gedək mənimlə.
‒ Rusiyaya?
‒ Hə, lap az çəkər... Bircə dəqiqəliyə... Ona görə ki sən məni yaxşı tanıyırsan... Xahiş eləyirəm...
Qolumdan yapışdı. Əli buz kimi soyuq idi. Soyuq və qov kimi yüngül... həm də mum kimi yumşaq...
Ağcaqayınların arasında durmuşduq. Yerdə nə isə işıldayırdı.
Radi dedi:
‒ Gəl, mən burada qalıram.
Lap məktəb çağlarından mənə tanış olan bir insan skeleti gördüm. Yanında da tünd-yaşıl metal parçası.
‒ Bu, mənim polad dəbilqəm idi. Görürsənmi, daha paslanıb... – Sonra da skeleti göstərdi:
‒ Sən Allah, gülmə, – dedi, – bu da mənəm. İndi başa düşdün? Sən ki məni yaxşı tanıyırsan. Özün de, buradakı adam heç mən ola bilə- rəmmi? “Hə" deyirsən? Bəs bunlar sənə də yad gəlmirmi? Görürsənmi, məndə tanınası bir şey qalmayıb. Daha məni heç kim tanımaz... Ancaq bu mənəm! Çünki mən olmalıyam. Ancaq bilmirəm bunlar mənə niyə belə yad görünür. Qabaqlar necə idimsə, ondan əsər-əlamət qalmayıb. Gülmə, sən Allah, hər şey burada yaddır, dərkedilməzdir, uzaqdır...
O, quru yerdəcə oturdu və qüssəli gözləri harayasa uzaqlara dikildi. Sonra qara torpaqdan bir çimdik götürüb iylədi.
‒ Yaddır, yad, – pıçıldadı, – yaman yaddır...
Torpağı mənə sarı uzatdı. Qar kimi dümağ idi o torpaq! Lap elə bil əlləri idi... Bir az bundan qabaq mənə yapışan əlləri; buz kimi soyuq, qov kimi yüngül, mum kimi yumşaq.
‒ İylə, – dedi.
Dərindən nəfəs aldım.
‒ Hə, necədir?
‒ Torpaqdır da...
‒ Sonra? Bir az da yaddır, eləmi?
Torpağı lap burnuma yaxınlaşdırıb nəfəsimi çəkdim. Nəm iyi verirdi. Özü də qov kimi yüngül idi. Bir az da şirin.
‒ Yaxşı qoxuyur, – dedim, – əsl torpaq kimi.
‒ Birtəhər deyil? Yad deyil?
Qorxu çökmüş gözləri məndə idi.
‒ Yox!
‒ Niyə elə deyirsən, pis iy verir axı?..
Yenə iylədim.
‒ Yox, bütün torpaqlar belə qoxuyur.
‒ Doğru deyirsən?
‒ Bəs necə!
‒ Sənə birtəhər görünmür?
‒ Yox, lap yaxşı qoxuyur, Radi. Bir əməlli iylə...
Yerdən bir çimdik də götürüb iylədi.
‒ Yəni deyirsən, bütün torpaqlar belə qoxuyur?
‒ Hə, hamısı...
Dərindən nəfəs aldı. Burnunu lap ovcundakı torpağın içinə soxdu, nəfəsini çəkdi. Sonra mənə baxdı.
‒ Düz deyirsən, bəlkə də, yaxşı qoxuyur. Ancaq yenə, yaddır. Fikirləşəndə ki, bu mənəm, yaman yad gəlirəm özümə... yad... Niyə axı mən burada öldüm?!
Radi oturmuşdu və deyəsən, mənim də burada olduğumu tamam unutmuşdu. Elə hey iyləyirdi. Və getdikcə də “yad" sözünü çox az, həm də lap astadan deyirdi. Ancaq elə hey iyləyirdi, iyləyirdi...
Yavaşca, barmaqlarımın ucunda ondan aralanıb evə qayıtdım. Saat altının yarısı idi. Bütün bağça-bağlarda qara bürünmüş torpaq gördüm. Yalın ayaqla bu torpağın üstündə gəzdim. O soyuq idi, yumşaq idi... lap mum kimi... Ətirli idi. Dayanıb dərindən nəfəs aldım. Bəli, onun iyi vardı!
‒ Torpaq yaxşı qoxuyur, Radi, – pıçıldadım. – Doğrudan, yaxşı qoxuyur. Əsl torpaq iyi verir. Rahat yat!..
Tərcümə edən Vilayət Hacıyev
